مقدمه ـ طرح بحث

در آموزه­های رضوی و در تفسیر مجمع­البیان نقل است که هیچ آیه­ای بر پیامبر اعظم(ص)  سخت­تر و مشقت­تر از آیه­ی«فَاستَقِم كَما أُمِرتَ وَ مَن تابَ مَعَكَ وَلا تَطغَوا  إِنَّهُ بِما تَعمَلونَ بَصيرٌ»(هود/112) نبوده است. این آیه پس از ذکر سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین و رمز  مقاومت، موفقیت و پیروزی آنها می­باشد، و پس از آن، از دل­بستن و گرایش و تکیه به کسانی که ستم کرده­اند، نهی شدید شده است«وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ»(هود/113) (دری­نوگورانی، 1393: 2).  همچنین در آموزه­های رضوی(ع)  آمده است که اولیاء، پیامبران و مردمان حق­جو، هیچ­گاه از تلاش در جهت عبودیت، و تقرب الی الله وایجاد جامعه الهی کوتاهی نکرده­اند و از مجاهدت  نایستاده­اند. آنها هرگز به علت سختی راه، از همان ابتدا به عزلت پناه نبرده­اند، پنهان نشده­اند و میدان مجاهدت و مقاومت را خالی نگذاشته­اند. استقامت پس از اعتراف و شهادت به پروردگاری خداوند« إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»(الأحقاف/13)، رویه آنها بوده است، و مقاومت بر راه« وَأَن لَوِ استَقاموا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسقَيناهُم ماءً غَدَقًا»(جن/16)، سبک زیستن آنها، و متناظر آن که حب الدنیا رأس هر خطیئه­ای است، صبرشان رأس دینشان« الصَّبرُ مِنَ الإیمَانِ بِمَنزلَهِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ» بوده است که بی­آن، ایمانشان از دست می­رفته است (همان).

پیام این آیات و آیات دیگر  طبق آموزه­های رضوی(ع) ، مقاومت و  پایداری فردی و جمعی در پی امر الهی و بدون افراط و تفریط، و زیاده و نقصان(بدون طغیان) و بدون گرایش و یاری خواستن از ستم­پیشگان است. این پیام، به دقت در مفهومی مندرج می­شود که با عنوان « اقتصاد مقاومتی» با اتکا به استحکام ساخت درونی و مردمی نظام از سوی مقام معظم رهبری Kمطرح شده است.

در این راستا؛ هم از نگاه قرآن کریم که می­فرماید:« خواستار فساد و تباهی بر روی زمین مباش که خدا تبهکاران را دوست نمی دارد»(قصص/28) و هم از نظر آموزه­های رضوی که در حدیثی زیبا می­فرماید:« «إذا فَعَلَ النّاسُ هذه الأشیاءَ( المَنهِیّات)، و ارتَکَبَ کلُّ إنسانٍ ما یَشتَهی و یَهواهُ، من غیر مُراقَبهٍ لأحدٍ، کانَ فی ذلکَ  فَسادُ الخلقِ أجمعین؛ زمانی که مردم به کارهای ممنوع دست زدند، و هر کس هر چه دلش خواست کرد، بدون اینکه کسی نظارت کند،( در این صورت) مردم همگی به فساد و تباهی دچار می­گردند»(ابن­بابویه ،1372؛120).» چنین برداشت می­شود که یکی از مهمترین موانع  جدی و اساسی در شکل­گیری اقتصاد مقاومتی در جامعه اسلامی« فساد و گونه­های مختلف فساد» است. پیش فرض پژوهش ما پس از مطالعات مقدماتی این است، که اقتصاد مقاومتی در شرایطی می­تواند تا حدود زیادی تحریم­ها را خنثی کند و آسیب­های اقتصادی ناشی از آن را کاهش دهد که موانع اصلی آن که یکی از مهمترین آنها همین مؤلفه فساد است برطرف شود. زیرا بنا به توصیۀ گذشتگان، فساد همچون رخنه­ای اندک می­تواند سد عظیمی را ویران سازد و  جامعه­ای را به نابودی و انحطاط سوق دهد.

همچنان­که مروری بر رهنمودهای مقام معظم رهبریK در خصوص اهمیت مبارزه با فساد به عنوان مهمترین شرط اصلی برای تحقق اقتصاد مقاومتی را به تأکید نشان می­دهد. به تصریح ایشان؛

« برای تحقق اقتصاد مقاومتی باید با سه چیز مبارزه کرد؛ یکی فقر است، یکی فساد است و یکی تبعیض. البته ریشه فقر و تبعیض به فساد بر می­گردد. اگر با فقر و فساد و تبعیض در کشور، مبارزه شود اصلاحات به معنای حقیقی اصلاحات انقلابی و اسلامی تحقق پیدا خواهد کرد. مشکلات ما از این سه پایه­ی شوم و از این سه عنصر مخرب است. نا امنی هم که داریم، به خاطر همین است. بسیاری از ناامنی، به خاطر فقر است و بسیاری به خاطر فساد است»(3/5/1379). همچنین« آنچه امروز برای ملت اهمیت دارد، این است که مسئولان کشور با همه­ی قدرت و توان، شاخص­های اصلی را برای اصلاح امور کشور در نظر بگیرند؛ همان سه شاخص عمده­ای که گفته شد: مبارزه­ی با فقر، مبارزه­ی با فساد، مبارزه­ی با تبعیض. این اساس قضیه است»(14/7/1379).

البته مقام معظم رهبریK بارها عدم رضایت خود را نیز از وضعیت مبارزه با فساد ابراز نموده­اند:« اگرچه مسئولان از مقابله با  فساد اقتصادی استقبال کردند اما اگر به این توصیه­ها عمل می­شد، هیچ­گاه دچار چنین حوادثی همچون فساد بانکی اخیر نمی­شدیم»(11/7/1390). ایشان با اشاره به توصیه­ها مبنی بر اینکه نباید اجازه­ی ریشه­دار شدن فساد را داد، تأکید کرده­اند که در خصوص این موضوع« متأسفانه عمل نشد». از جمله گلایه­های رهبر معظم انقلابK، جدی نگرفتن مبارزه با فساد اقتصادی با عدم اجرای فرمان 8 ماده­ای بود که در 29 بهمن 1391 با انتقاد از مسئولان قوا فرمودند:

« چند سال قبل درباره مبارزه با فساد اقتصادی، نامه­ای به رؤسای قوا نوشتم. مکرر می­گویند که فساد اقتصادی اما این کار به زبان گفتن تمام نمی­شود بلکه نیازمند مبارزه عملی است. در عمل چه کار شد؟ در عمل چه کار کردید؟ این مسائل انسان را متأثر می­کند»( www.khamenei.ir).

این تذکرات ادامه­دار و سلسه­وار مقام معظم رهبریK در خصوص مبارزه عملی با فساد چنان ادامه یافت که رهبر معظم انقلابK در 17 آذرماه سال1393 در پیامی به همایش ملی ارتقای سلامت نظام اداری و مبارزه با فساد به سران سه قوه مبارزه عملی و قاطع با مفاسد را در کشور مورد تأکید اساسی­تر قرار می­دهند؛

                                                 « بسم الله الرحمن الرحیم

نفس اهتمام آقایان به امر مبارزه با فساد را تحسین می کنم،  لکن این سمینار و امثال آن بناست چه معجزه ای کند؟ مگر وضعیت برای شما مسئولان سه قوه روشن نیست؟ باتوجه به شرایط مناسب و امیدبخشی که از لحاظ همدلی و هماهنگی و همفکری بین مسوولان امر وجود دارد ، چرا اقدام قاطع و اساسی انجام نمی­گیرد که نتیجه را همه به طور ملموس مشاهده کنند. توقع من از آقایان محترم این است که چه با سمینار و چه بدون سمینار، تصمیمات قاطع و عملی و بدون هرگونه ملاحظه­ای بگیرند و اجرا کنند. موفق باشید».  

در یک نگاه کلی، اهمیت مبارزه با فسادهای اقتصادی و مالی زمانی اهمیت خود را بیشتر نشان می­دهد که اختلاس­های میلیاردی مدیران چند بانک دولتی  و فساد  اخیر« حقوق های نجومی و نامتعارف» در کشورمان رخ می­نماید و غم­ها  و زخم­های اقتصادی و معیشتی مردم را عمیق­تر می­کند. و  رهبرمعظم انقلابK در خطبه­های نماز باشکوه عید فطر جهت برخورد با فساد حقوق­های نجومی قاطعانه موضع گرفتند و فرمودند:« موضوع حقوق های نجومی، در واقع هجوم به ارزش ها است، این حقوق‌ها، برداشت‌های غیرمنصفانه و ظالمانه از بیت‌المال است. این برداشت‌ها نامشروع، گناه و خیانت به آرمان‌های انقلاب اسلامی است. دریافتهای نامشروع باید برگردانده بشود و اگر کسانی بی‌قانونی کرده‌اند مجازات بشوند. اگر سوءاستفاده از قانون هم شده است، باید این‌ها را از این کار‌ها برکنار بکنند«(16/4/1395).

بنابراین تردیدی نیست در چنین شرایطی برای رسیدن به یک اقتصاد مقاوم و پویا ابتدا باید از مانع و دشمن بزرگ داخلی و درونی به نام « فساد » عبور کرد. در همین ارتباط است که در نامه ابلاغ سیاست­های کلی اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم­رهبری در بند 19 مبارزه جدی و عملی با فعالیت­ها و زمینه­های فسادزا در حوزه­های مختلف مطالبه شده است تا اهداف اقتصاد مقاومتی عملی و محقق شود.

با این رویکرد، پژوهش حاضر با واکاوی فشرده مفهوم فساد و مطالعات مقدماتی، تلاش نموده­است تا با در نظر گرفتن اهمیت این موضوع و متناسب با فراخوان همایش علمی مقاومت اسلامی از منظر قرآن کریم  پژوهشی با این موضوع تنظیم و ارائه گردد. تحقیقی بر ادبیات موضوع « فساد» نشان می­دهد در کشورما تا کنون با موضوع فساد و اقصاد مقاومتی پژوهش و مطالعه­ای صورت نگرفته است. نویسنده­ تلاش نموده است با در نظر گرفتن اهمیت دو چندان این موضوع و نیاز امروزی کشورمان به طرح این موضوع مهم و حیاتی، همچنین ارتباط بسیار نزدیک و تنگاتنگ آن با بیانیه گام دوم انقلاب و محورهای فراخوان همایش، اولین پژوهش کشوری را برای ارائه در این همایش معنوی و علمی تهیه و تدوین نماید.

از این روی، پیش از ورود به اصل بحث، مروری داریم بر مفهوم­شناسی کلید­واژگان اصلی مقاله همچون؛ اقتصاد مقاومتی و فساد و آن­گاه به نقش مفاسد و تأثیر آن در ناکارآمدی اهداف اقتصاد مقاومتی از منظر قرآن کریم و آموزه های رضوی می­پردازیم.

گفتار نخست)  چارچوب مفهومی و نظری تحقیق

الفـ ـ اقتصاد مقاومتی

ضرورت تعریف اقتصاد مقاومتی از آنجا نشأت می­گیرد که اغلب این موضوع با « اقتصاد ریاضتی» اشتباه گرفته می­شود.

 این موضوع چنان که از قید اضافی مقاومت پیداست، از مقولۀ دفاع در کشمکش­های اقتصادی می­باشد و چنانچه اقتصاددانان  اظهار می­دارند:

« روشی است برای مقابله با تحریم­ها علیه یک منطقه یا کشور تحریم شده، در شرایطی که صادرات و واردات هیچ­کدام برای آن کشور مجاز نمی­باشد»(سیف، 1391؛ 45).

در چند سال اخیر و با شدت یافتن تحریم­های یک جانبه و غیرانسانی غرب علیه جمهوری اسلامی ایران با هدف متوقف کردن برنامه های صلح آمیز هسته ای ایران، واژه­ی جدید «اقتصاد مقاومتی» به ادبیات اقتصادی کشور اضافه و به فراخور حال و روز اقتصاد کشورمان مورد بحث قرار گرفته است.این واژه اولین بار در دیدار کارآفرینان با مقام معظم رهبریK در شهریور سال 1389 مطرح گردید. در همین دیدار، رهبر معظم انقلاب «اقتصاد مقاومتی» را معنا و مفهومی از کارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل «فشار اقتصادی دشمنان» و «آمادگی کشور برایی جهش» را معرفی نمودند.^[2] برای مفهوم اقتصاد مقاومتی در همین مدت زمان کم، تعاریف متفاوتی ارائه شده که هر کدام از جنبه ای به این موضوع نگاه کرده­اند. در این میان، تعریف جامع و کامل از اقتصاد مقاومتی را خود رهبر فرزانه انقلاب ارائه داده اند. ایشان در دیدار با دانشجویان فرمودند:

« اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی­ها و خصومت های شدید می­تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد»^[3].

همچنین بریگاگلیو^[4]  (2006) از اصطلاحی به نام « فنریت اقتصادی»^[5]  برای اشاره به توان ساختۀ یک اقتصاد برای بهبود ( یا انطباق با) آثار شوک­های برون­زای مخالف استفاده کرده است. این اصطلاح با تعریفی که از آن شده، نزدیکترین مفهوم به « اقتصاد مقاومتی» در ادبیات رایج کشورماست(Senturia,,2009;32)

بنابراین، در رأس هرم سیاست اقتصاد مقاومتی، تشخیص حوزه­های فشار و تلاش برای کنترل و بی­اثر کردن آنها می­باشد؛ و ما برای رسیدن به اهداف اقتصاد مقاومتی، باید وابستگی­ها را با تأکید بر تولید داخلی و تلاش برای خوداتکایی، به تدریج کاهش دهیم تا در نهایت به نقطه صفر برسد. گرچه واژه اقتصاد مقاومتی اصطلاح جدیدی است و بار ارزشی در فرهنگ دینی دارد، اما مفاهیم در این زمینه و اعمال و اقداماتی برای مقاومت در حوزه­های گوناگون به­ویژه در حوزه اقتصاد در دنیا بی­سابقه نیست. در ادبیات اقتصادی مفاهیمی مثل:« اقتصاد مقاومت^[6]» و یا « قدرت اقتصادی^[7]»، فراوان وجود دارد(سیف، 1391: 46). در واقع همه کشورهایی که به نوعی جنگ یا بحران­های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را تجربه کرده­اند و برای توسعه، شرایط سختی را گذرانده­اند قتصاد خود را بر مبنای مقاومت برنامه­ریزی کرده­اند. در دوران جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه جمهوری اسلامی ایران ، با تمام اشکالات موجود و عدم درگیری کل توانمندیهای اقتصادی و غیر اقتصادی، اولویت­بندی­های برنامه­های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران برای مقاومت تنظیم می­شد. در یک نگاه کلی، هدف در اقتصاد مقاومتی استفاده از توان داخلی و مقاومت در مقابل تحریم­ها با ایجاد کمترین بحران است. به تعبیر حضرت آیت الله خامنه­ایK :

 «اقتصاد مقاومتی برای کشور، در هر شرایطی اعم از تحریم یا غیر تحریم ضروری است، و این به معنای آن است که بنیان اقتصادی کشور را باید به گونه­ای ساماندهی شود که تکانه­های جهانی در آن اثرگذار نباشد»( http://farsi.khamenei.ir).

ب ـ اقتصاد اسلامی         

اقتصاد و اقتصاد مقاومتی در کشور ما محصول اقتصاد اسلامی است و از آنجا که کشور ما آرمانها، ارزش­ها، اصول رفتاری و سبک زندگی ملتش را بر اساس دین مبین اسلام و شعائر تمدن­ساز اسلامی پیاده نموده­است بنابراین اقتصاد مقاومتی کشور ما باید از اقتصاد اسلامی الگو برداری نماید. اقتصاد اسلامی در قالب یک حکومت اسلامی شکل می­گیرد که نمونه روشن آن جمهوری اسلامی ایران می­باشد. با ترکیب سه عنصر،« علم اقتصاد»، « مکتب اقتصادی» و « نهادهای ااقتصادی ـ اجتماعی»، اقتصاد ملی که به نوعی در یک نظام اسلامی همان « نظام اقتصاد اسلامی» است، شکل می­گیرد (اسدی، 1392؛ 42). علم اقتصاد قانونمندی رفتار انسان را استخراج و تبیین می­کند(یا رفتار را قانمونمند می­کند). دین( به عنوان یک نهاد اجتماعی) رفتار را می­سازد یا تغییر می­دهد. اگر رفتار انسان تغییر کند، مسیر و جهت علم اقتصاد تغییر می­کند.

بنابراین، وقتی بحث از اقتصاد مقاومتی می­کنیم، تصور ما از اقتصاد، ریشه در جهان­بینی توحیدی دارد و مقوله­های مادی معیشت و معنویت را در تفسیر و الگوی خاصی دنبال می­کند. با توجه به مبانی و مفاهیم اقتصاد مقاومتی، می­توان گفت اقتصاد اسلامی لزوماً اقتصاد مقاومتی هم هست. از طرفی اقتصاد در یک نظام اسلامی ظرفیت­ها و قابلیت­های علم اقتصاد و مکتب اقتصادی را توأماً با هم دارد. اقتصاد اسلامی مبتنی بر مکتب اقتصادی است که خود برگرفته از مکتب الهی و ویژگیهای آن است که مقاومت و استقامت برای دستیابی به اهداف به­ویژه در سختی­ها و بحران­ها از دستورات و توصیه­های مؤکد مکتبی است. در مکتب اقتصاد اسلامی، مفاهیم متعالی همچون؛ فلسفه خلقت، فلسفه حیات و آخرت و... هست. در اقتصاد اسلامی توجه به اخلاق­ها و رفتارهای اسلامی همچون؛ توحید اندیشی، معادنگری، أخوت و برادری، تقوا و پرهیزگاری، عدالت و برابری و... بسیاری دیگر از مبانی متعالی اخلاقی در اقتصاد مطرح است(لطفعلی­پور،1383؛89).

در سایه توجه و اعتقاد به اقتصاد اسلامی و شاخصه­های آن است که می­توان به سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) در بحث مبارزه با فساد و موانع جدی در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در کشورمان نگاه جدی و راهبردی نمود.

ج ـ  فساد

فساد بیشتر یک امر اقتصادی است و به دلایل مختلف می­تواند شکل بگیرد (زمانی، 1388: 3).در جوامع گوناگون بر حسب نگرش­ها، تعاریف گوناگونی از« فساد»  مطرح شده است. « فساد» در فارسی به معنای تباه شدن، نابود شدن، اضمحلال و ضد صلاح، و گرفتن مال کسی به ستم تعریف شده است(معین)، و همچنین زیان، ظلم و ستم، شرارت و بدکاری، عمل ناشایست و ناپسند، فسق و فجور، دشمنی و کینه، فتنه و آشوب معنا شده است. این کلمه از ریشه « فسد» به معنای تباه ساختن، به ستم مال کسی را گرفتن و جلوگیری کردن از انجام اعمال درست و سالم است(دهخدا). از آنچه که شکسته یا نقض می­شود می­تواند یک «شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری» باشد. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند: «تباهی»، «ستم»، «مال کسی را گرفتن»، «گزند»، «زیان»، «ظلم و ستم»، «شرارت» و «بدکاری» ذکر شده است( اعظمی­مقدم، 1390: 54).

« فساد»، در انگلیسی با «Corruption» با ریشه لاتینی« Rumperer» بیان می­شود که به معنای شکستن و نقض کردن ـ از جمله نقض قوانین و مقررات یا قواعد اداری ـ است(محقق، 1389: 76) و پاداشی نامشروع است که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه، تخصیص داده می­شود(ابراهیم آبادی، 1386؛ 65). به بیان دیگر،« فساد» به رفتار نادرست یا غیرقانونی افرادی اطلاق می­شود که از قدرت برخوردار هستند. فساد به معنی، سوء استفاده و انحراف مقامات حکومتی از مقررات و قوانین با انگیزه­های شخصی و گروهی مانند کسب ثروت، قدرت و منزلت است(Lui,2009;32) در فرهنگ وبستر^[8] نیز؛« فساد بصورت پاداش نامشروع، خروج هر چیز از اعتدال، چه این خارج اندک باشدچه زیاد، تخطی یک مقام دولتی از وظایف رسمی برای رسیدن به منافع و رفاه خود و اقوام نزدیک و ارتقای موقعیت، و انحراف از اصول اخلاقی و سالم انسانی و رفتاری تعریف شده است»(اعظمی، مقدم، 1390: 58).    

در یک جمع­بندی، «فساد» از نظر لغوی یعنی هر پدیده­ای که مجموعه­ای را از اهداف و کارکردهای خود باز می­دارد. اما در اصطلاح، به هر نوع تصرف غیرقانونی در اموال دولتی و سوء استفاده از موقعیت و استفاده غیرقانونی از اختیارات و قدرت در جهت استفاده از امکانات مالی، اطلاق می­شودکه دارای مصادیقی همچون اختلاس، رشوه، اخّاذی و رانت­های اقتصادی، برداشت­های غیرقانونی در وجوه و اموال، استفاده از امتیازات و بهره­برداری مالی است(دادگر، 1386: 16). جی، اس نای، فساد را رفتاری می­داند که به دنبال جاه­طلبی­های شخصی، معرف انحراف و انجام دادن اعمالی از قبیل ارتشاء،پارتی­بازی و اختلاس تجلی می­کند(رهبر، 1381: 34). در تعریف کلاسیک کالین نای، فساد عبارت است از « انحراف از وظایف رسمی یک مقام دولتی(انتخابی یا انتصابی) برای رسیدن به رفاه خصوصی( شخص، اقوام نزدیک، گروه خاص) به لحاظ افزایش ثروت یا موقعیت(اعظمی­مقدم،1390: 60).

فساد به سوء استفاده از قدرت برای کسب منفعت شخصی یا منافع گروهی اشاره دارد. فساد تجلی نوعی از رفتار مقامات دولتی یا غیر دولتی در جامعه استاست که درآن بطور نادرست و غیر قانونی با سوءاستفاده از قدرت عمومی محول شده به آنها، خود و نزدیکانشان را غنی می سازند(ملکی­شهریور، 1393: 12).

بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی مانند ماکیاولی^[9]، منتسکیو^[10]، روسو^[11]، بنتام^[12]، و گورنال میردال^[13]، به تعریف و اظهار نظر در مورد فساد پرداخته اند. به عقیده ماکیاولی، فساد جریانی است که طی آن موازین اخلاقی افراد سست و فضیلت و تقوای آنها به نابودی کشیده می شود. از آن جایی که بسیاری از افراد از نظر درجه تقوا و پرهیزگاری ضعیف هستند، زمینه فساد در آنها همواره وجود دارد مگر آن زمانی که تحت هدایت و نفوذ یک رهبر بزرگ قرار گیرند(ملکی­شهریور، 1393: 15).

از دید  « منتسکیو»،  فساد یک سامانه سیاسی خوب و صحیح را به یک سامانه زشت و ناپسند تبدیل می کند. از نظر او در حکومت مشروط ، نیازی به روی آوردن به فساد نیست. اما در حکومت استبدادی که شرافت و تقوا وجود ندارد، نمی توان به انجام هیچ کاری بدون استفاده مفسدانه امید داست. از نظر «گوردال میردال»، فساد معنای وسیع تری دارد و به تمام شکل های گوناگون انحراف  یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی اطلاق می شود (همان، 15). در گذشته فساد را ناشي از حرص سيري‏ناپذير انسان مي‏دانستند. براي مثال، فيلسوفان اسكولاستيك^[14] سده‏هاي ميانه درباره فساد اين‏گونه مي‏انديشيدند. در كل مي‏توان گفت:

« فساد عبارت است از؛ مجموعه فعالیتها، رفتارها، اخلاقیات، تصميمات، كارها، برخوردها و روابطي كه در یک محیط اجتماعی برخلاف خط‏مشي عمومي كشور و اخلاقیات و ارزشهای حاکم بر جامعه و در تضاد با قوانين و جريان منافع عمومی یک کشور به وقوع مي‏پيوندد و موجب تباهي اموال و منافع عمومي و مسخ و بيهودگی جامعه مي‏شود»(زمانی، 1388؛ 63).

گفتار دوم ) مفهوم­شناسی فساد در آموزه­های رضوی

مفهوم کلمۀ فساد از نظر لغوی مرادف با خلاف صلاح است؛ با این حال طبیعی است که عنوان فساد و فاسد به مقتضای طبع هر چیزی بر آن اطلاق می­شود، به عنوان مثال فاسد شدن خوردنی­ها و آشامیدنی­ها و ادویه­جات غیر از فساد اخلاقی است و فساد اخلاقی نیز غیر از فساد اداری، اقتصادی و سیاسی است.

برای این که با معنای فساد در عرف دینی آشنا شویم، لازم است به قرآن کریم و متون دینی مراجعه کنیم تا با ملاحظه موارد کاربرد آن به معنای آن پی ببریم. اکنون معنای فساد و انواع مصادیق و کاربرد آن را در آموزه­های رضوی که در ارتباط نزدیک با اقتصاد و اقتصاد  مقاومتی است مرور می­کنیم.

ـ نقطه مقابل اصلاح:

ابوعلی حاکم بیهقی از سهل­بن قاسم روایت کرده که حضرت امام رضا(ع) شنید که شخصی از شیعیانش می­گفت:

« خداوند لعنت کند کسانی که با امیرالمؤمنین(ع) به جنگ برخاستند و فساد کردند، امام علی(ع) به او گفت: بگو:« إلا مَن تابَ وَ أصلَح؛ به غیر از کسانی که توبه کردند و خود را اصلاح نمودند». سپس فرمودند:« گناه آن که تخلف ورزیده و با او در دفع فساد و مفسدین همگامی نکردند، بزرگتر است از گناه آن کسانی که با او جنگیدند و بعد توبه نمودند»(عطاردی، 1392: 123).

ـ خیانت به بازار و اقتصاد مردم

حضرت امام رضا(ع) با اشاره به آیه:« وَ يَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ» در کنار پرهیز دادن از گناهان کبیره­ای چون آدمکشی، از ظلم و استثمار در روابط مالی و اقتصاد مردم نهی می­کند، و کم­ گذاری در پیمانه، ترازو و خیانت در مسائل مالی و حقوق اقتصادی مردمان را از گناهان کبیره و مصداق عینی فساد می­داند(عطاردی، 1392: 231).

ـ مدیریت ناکارآمد در اقتصاد

« ...کَما حًظَر عَلَی السفیهِ اَن یُدفَعَ إلَیهِ مالُهُ لِما یُتَخوَّفَ علیهِ مِن اِفسادِه...؛ چنان که منع کرد سفیهان اموال خود را دست گیرند، چون بیم تباهی آن می­رود...»(صدوق، 1337: 540).

ـ رباخواری در اقتصاد

« علّةُ تحريمِ الرِّبا: إنّما نَهَى اللّه ُ عزّ و جلّ عَنهُ لِما فيهِ مِن فسادِ الأموالِ؛ امام رضا (ع) درباره علّت تحريم ربا ـ فرمود:«خداوند عزّ و جلّ ربا را حرام فرمود. چون؛ مايه  فساد در اقتصاد و بر باد رفتن اموال مى شود»( عطاردی، 1392: 124)

ـ بیکاری

با مروری بر آموزه­های رضوی(ع)  به خوبی می­توان پی­برد که یکی از معانی و مصادیق عینی فساد بیکاری است. همچنانکه امام رضا(ع) در حدیثی ارزشمند می­فرماید:« وَ کَانَ النَّاسُ أَیْضاً یَصِیرُونَ بِالْفَرَاغِ إِلَى غَایَةِ الْأَشَرِ وَ الْبَطَرِ حَتَّى یَکْثُرَ الْفَسَادُ وَ یظهِرُ الفَواحش، لانه لو کفي هذا کله حتي لا يکون له في الاشياء موضع شغل و عمل لما حملته الارض اشرا و بطرا، و لبلغ به کذلک الي ان يتعاطي امورا فيها تلف نفسه...»« مردم در حالت بيکاري به نهايت گستاخ مي‏گردند و به ناسپاسي گرفتار مي‏آيند، تا جايي که فساد فراوان مي‏گردد و کارهاي زشت شايع مي‏شود، زيرا که اگر تمام اينها (امور معاش و کالاي لازم زندگي) در اختيار انسان گزارده مي‏شد و نيازي به کار و تلاش در اين امور نداشت، ديگر زمين زير پاي او - از گستاخي و ناسپاسي - بند نمي‏شد و کار او به جايي مي‏رسيد که به کارهايي دست بزند که مايه‏ي هلاکت او باشد...»(عطاردی، 1397: 98).

ـ افراط در تأمین سطح زندگی

امام رضا (ع): «أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَمْ یُبِحْ أَکْلًا وَ لَا شُرْباً إِلَّا مَا فِیهِ الْمَنْفَعَةُ وَ الصَّلَاحُ وَ لَمْ یُحَرِّمْ إِلَّا مَا فِیهِ الضَّرَرُ وَ التَّلَفُ وَ الْفَسَادُ فَکُلُّ نَافِعٍ مُقَوٍّ لِلْجِسْمِ فِیهِ قُوَّةٌ لِلْبَدَنِ فَهُوَ حَلَالٌ وَ کُلُّ مُضِرٍّ یَذْهَبُ بِالْقُوَّةِ أَوْ قَاتِلٌ، فَحَرَام؛ خداي متعال هيچ خوردن و نوشيدني را جايز نکرده مگر آنچه در آن سود و صلاحي است؛ و (هيچ چيز را) ممنوع نکرده مگر آنچه در آن زيان و نابودي و تباهي بوده است. پس هر چه سودمند و توان بخش جسم باشد و به بدن آدمي نيرو بدهد، حلال است... »(بروجردی، 1370: 87).

ـ هم معنی با فعل حرام

«... إنا وَجَدنا کُلَ ما أحَلَ الله ـ تَبارَکَ وتَعالى ـ فَفیهِ صَلاحُ العِبادِ وبَقاؤُهُم، و لَهُم إلَیهِ الحاجَةُ الَتى لا یَستَغنونَ عَنها، و وَجَدنَا المُحَرَمَ مِنَ الأَشیاءِ لا حاجَةَ بِالعِبادِ إلَیهِ و وَجَدناهُ مُفسِدا داعِیا لِلفَناءِ وَالهَلاکِ؛- ما (با بررسي احکام) مي‏يابيم که هر چه را خداوند متعال حلال شمرده است مايه‏ي صلاح و بقاي مردم است، و مورد نياز آنان بگونه‏اي که نمي‏توانند از آن دست بردارند... و چيزهايي را حرام و ممنوع يافتيم که مردمان را به آنها نيازي نيست؛ بلکه آن چيزها فساد آور است و نابود کننده و هلاکتبار»(حرعاملی، 1403: 123).

ـ تباه ساختن اموال و عدم آینده نگری در اقتصاد

  امام رضا(ع) هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقی از فساد دانسته و فرموده است: «مِنَ الْفَسادِ قَطْعُ الدّرهم و الدینار وَ طَرْحُ «مِنَ الْفَسادِ قَطْعُ الدّرهم و الدینار وَ طَرْحُ النَّوی؛ تکه تکه کردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر) و دور افکندن هسته خرما که ممکن است بذر نخلی در آینده شود، از جمله کارهای فاسد و نادرست است(صدوق قمی، 1370: 412).

ابعاد  فساد در آموزه­های رضوی(ع)

در بررسی معنا و مفهوم فساد در آموزه­های رضوی، می­بینیم پدیدۀ فساد از شمول دامنه­داری برخوردار است و بر موضوعات بسیاری صدق می­کند. دلیل گونه­گونی و تعدد انواع فساد این است، که به وجود آمدن فساد نیازمند دو عامل و یا  زمینه می­باشد و از این روی  هر نمودی که دارد منتسب به یکی از این دو عامل است:

1.      ظرف و زمینه؛ همچون جامعه یا فرد، اداره و تشکیلات سازمانی، جنسیت.

2.      مایه و مادۀ وجودی، همچون فرهنگ و هنر؛ حقوق؛ سیاست و ارتباطات؛ اقتصاد؛ دانش و معارف.

گرچه طبق مطالعات انجام شده بیشتر اندیشمندان، جامعه­شناسان و  اقتصاددانان حتی با مطالعه منابع و آموزه­های اسلامی فساد در ابعاد مختلف؛ اقتصادی ـ مالی، اداری ـ سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی و هنری قابل تقسیم­بندی و بررسی است اما در ادامه به فراخور موضوع پژوهش پیش­رو  فساد در ابعاد اقتصادی ـ مالی با نوشتار ما همخوانی و قرابت بیشتری دارد که در ادامه به برخی از گونه­ها و زیرفصل­های فساد در این حوزه در سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع)  می­پردازیم.

گفتار سوم) گونه­هایی از فساد  اقتصادی ـ مالی در آموزه­های رضوی(ع)

1.      اقتصاد سرمایه­داری و اشرافی­گری

ویروس اشرافی­گری و سرمایه­داری بلای اصلی اقتصاد مقاومتی است. و اساساً از معانی آیات قرآن کریم و آموزه­های ائمه معصومین(ع) و بخصوص سیره اخلاقی و عملی علی­بن موسی­الرضا(ع) چنین تفهیم می­شود که آفت تمدن­اسلامی و سرآغاز شکسن و اضمحلال امت اسلامی تمایل مردم و مسئولین به اشرافی­گری و سرمایه­داری است. هم­چنانکه قرآن کریم به صراحت می­فرماید:«وَ إِذَا أَرَدْنَا أَن نهُّْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنَا مُترَْفِیهَا فَفَسَقُواْ؛ هر گاه که بخواهیم جامعه­ای را نابود کنیم،  به مترفان و اشراف آنان وسعت می­دهیم، تا در آنجا فساد کنند (اسراء/16). مترفین یا همان مرفهان بی درد، کسانی­اند که با زالو صفتی و ثروت اندوزی و انباشت مال، مانع توسعه نعمت های الهی بر دیگر افراد جامعه می شوند. و برای تأمین زیاده خواهی های خویش، در شیپور حکومت طاغوت می دمند.آنان در طول تاریخ، در مقابل حق ایستاده اند، و هر زمانی که خداوند پیامبری را برای هدایت جامعه ای فرستاد، آنان به مقابله پرداختند. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:

«وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ» (سبأ / 34)

«ما در هر جامعه ای که پیامبری فرستادیم، مرفهان آن جامعه گفتند: ما به آنچه شما می گویید ایمان نمی آوریم!»

 لذا، آیات صریح قرآن کریم شکل گیری طبقه سرمایه­دار و اشراف را نه تنها ظلم در حق بندگان می داند،  بلکه آنان را مایه هلاکت و انحطاط جامعه می داند. قرآن معتقد است که وجود طبقه مترف در میان یک جامعه، بزرگترین عامل برای انحراف و فساد آن جامعه است. در آموزه­های رضوی در همین معنا و مفهوم آفت اخلاقی و رفتاری سرمایه­داری و اشرافی­گری را برای جامعه اسلامی بسیار مهم می­داند و در این ارتباط حضرت امام رضا(ع) می­فرماید:« لعِلَّه ذِهاب المَعروف... وَرَغبَهِ النّاسِ فیِ الرِّبح...؛ چون نیکوکاری( از میان جامعه) رخت بر می­بندد... و مردم به سودخواری( سرمایه­داری) گرایش می­یابند...»(حکیمی، 1388: 153). همین گونه که از این روایت بخوبی مستفاد می­شود رواج سرمایه­داری و دنیاگرایی و سودخواری اقتصادی برابر است با دفن اخلاقیات، ارزشها، نیکی­ها و فضایل اخلاقی در جامعه اسلامی.

همچنین در آموزه­های رضوی به صراحت آمده است:« معمر­بن خلاد به امام رضا(ع) گفت: خدا زودتر فَرَج شما را برساند! امام گفت: ای مُعمّر! این فرج، فرج خود شما است، زیرا نصیب من از حاکمیت اسلامی، به خدا سوگند، فقط کیسۀ کوچکی است، در آن مشتی آرد جوِ نبیخته و سر آن مهر شده»(همان،156).

و یا در حدیثی دیگر  که بارها آن را شنیده­ایم آفت اشرافی­گری و سرمایه­داری را بر می­شمارد:«  لا يُجْتَمَعُ الْمالُ اِلاّ بِخِصالِ خَمْسٍ: بِبُخْلٍ شديدٍ، وَاَمَلٍ طَويلٍ، وَحِرْصٍ غالِبٍ، وَقَطيعَةِ الرَّحِم، وَايثار الدُّنيا عَلىَ الْاخِرةِ؛هيچ سرمایه­ای، گرد نمى‏آيد مگر با پنج خصلت: بخل شديد، آرزوى دراز، حرص غلبه كننده، گسستن پيوند خويشاوندى، و از دست دادن آخرت در برابر گرفتن دنيا»(همان،44).

وقتی فرهنگ و اخلاق زشت و ناپسند اشرافی­گری و سرمایه­داری در جامعه­ای گسترش یافت فسادهای اقتصادی همچون؛ اختلاس، رشوه، تبعیض، انحصارطلبی در اقتصاد، رانت و امتیازهای ناعادلانه اقتصادی در کشور رواج می­یابد.

مبارزه با فساد سرمایه­داری و اشرافی­گری برای تحقق اقتصاد مقاومتی چنان مسئله مهمی است که حتی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینیwاز همان سالهای شکل­گیری انقلاب اسلامی نسبت به آن حساس بودند و در بیانات مختلف خود نسبت به این پدیده شیطانی همگان را بر حذر می­داشتند:

« آن روزی که دولت ما توجه به کاخ پیدا کرد، آن روز است که باید ما فاتحۀ دولت و ملت را بخوانیم. آن روزی که رئیس جمهور ما خدای نخواسته، از آن خوی کوخ ‏نشینی بیرون برود و به کاخ ‏نشینی توجه بکند، آن روز است که انحطاط برای خود و برای کسانی که با او تماس دارند پیدا می‌‏شود. آن روزی که مجلسیان خویکاخ‏نشینی پیدا کنند خدای نخواسته، و از این خوی ارزندۀ کوخ‏نشینی بیرون بروند، آن روز است که ما برای این کشور باید فاتحه بخوانیم ( ۰۱/۰۱/۱۳۶۲).

دیگر از مولفه‌های انقلابی گری از دیدگاه امام(ره) را می توان ساده زیستی و نفی اشرافیت دانست؛ ایشان در پیامی به مناسبت گشایش دومین دوره مجلس شورای اسلامی تاکید می‌کنند:« اگر بخواهید بی‌خوف و هراس در مقابل باطل بایستید و از حق دفاع کنید و ابرقدرتان و سلاح‌های پیشرفته آنان و شیاطین و توطئه‌های آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را ازمیدان به در نکند خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید...»(صحیفه نور جلد 19 ص11)

همچنین در این راستا؛ بیشترین کلید­واژه­ای که در فرمایشات رهبر معظم انقلابK قابل جستجوست مبارزه با اشرافی­گری است. به عنوان مثال ایشان در مسئله فسادهای اخیر پیش آمده تحت عنوان« حقوق­های نجومی و برداشت­های نامتعارف» برخی از مدیران و مسئولان کشوری بعد از اختلاس­های بانکی، این فسادها را نتیجه رواج خوی اشرافی­گری و دنیاطلبی و روحیه سرمایه داری مسئولان می­دانند:

«وقتی اشرافی ‌گری، اسراف، و تجمّل در جامعه وجود داشته باشد و ترویج بشود، این قضایا به دنبالش پیش می‌ آید و به وجود می ‌آید و همه دنبال این هستند که یک طعمه‌ ای به دست بیاورند و خودشان را از آن سیر کنند، شکم ها را از این مال های حرام پُر کنند. با این پدیده بایستی با جدّیّت مقابله بشود»(16/ 4/1395).

اینجاست که در سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) به خوبی متوجه می­شویم که اولین قدمی که باید برای عملی کردن اقتصاد مقاومتی برداشت مبارزه با اشرافی­گری و مظاهر آن  در جوامع اسلامی است. 

2.     عدم رعایت عدالت اقتصادی

یکی دیگر از زیر فصل­های  مهم ایجاد فساد اقتصادی در جامعه اسلامی، نبود عدالت و عدالت محوری در جامعه اسلامی است. هم­چنانکه در آموزه­های رضوی آمده است که حضرت امام علی(ع) عدالت را مایه حیات و زندگی جامعه( العدل الحیاه) و اساس حکومت( العدل نظام الأمره)  و عامل سامان یابی مردم(الرعیه یصلحها الا العدل) می­دانستند(عیوضلو، 1386:44).

در تعریف عدل و عدالت آمده است:« عدل به معنای انصاف است و آن دادن چیزی است به فردی که مستحق آن و گرفتن چیزی که رد آن بر گردنش می­باشد»(همان، 54).

ارزش عدالت نزد حضرت امام رضا(ع) به گونه­ا­ی است که ایشان در بیانی انتقادی و تند به مأمون در باره افزایش و گسترش بی­عدالتی در جامعه اسلامی هشدار می­دهد:

« درباره‏ي امت محمد و حکومتي که بر ايشان داري از خدا بترس، چه، تو کارهاي مسلمانان را ضايع کرده‏اي، و کار را به دست کساني سپرده‏اي که به غير حکم خداي عزوجل داوري مي‏کنند. و خود در اين سرزمين ماندگار شده و خانه‏ي هجرت و محل فرود آمدن وحي را ترک کرده‏اي، و بر مهاجران و انصار با نبودن تو ستم مي‏رود، و سوگند و پيمان هيچ مؤمني را نگاه نمي‏دارند، و روزگار بر مظلومان به سختي مي‏گذرد و آنان براي زندگي به هزينه‏اي دسترسي ندارند، و کسي را نمي‏يابند که شکايت نزد او برند... آيا نمي‏داني والي مسلمانان همچون تيرک ميان چادر است که هر کس بخواهد به آن دسترسي دارد؟»(عطاردی، 1382: 52).

این خطبه ارزشمند در حقیقت هم به نبود عدالت در جامعه اسلامی در زمان مأمون اشاره مستقیم دارد و هم به مدیریت ضعیف، ناکارآمدی دستگاه­های نظارتی مدیران و مسئولان عالی­رتبه در جامعه اسلامی اشاره صریح می­کند که پاسخگوی مشکلات و نیازهای اقتصادی مردم نیستند و این مسئله به نوبه خود موجب شکل­گیری فساد اقتصادی در جامعه می­شود.  

هرچند امام رضا (ع) عملاً متصدى مسئولیت حکومتى نشدند تا عدالت اجتماعى آن حضرت در مقام عمل براى ما روشن شود، لکن مى‏توانیم از خلال بیانات آن حضرت تا حدى به این موضوع پى ببریم. به عنوان نمونه امام رضا (ع) در پشت عهدنامه مأمون به ایشان به خط خویش چنین نوشتند: «... با خداى خود عهد بسته‏ام که اگر رهبرى مسلمانان را به دستم دهد نسبت به همه مسلمانان  به ویژه با بنى‏عباس بر اساس اطاعت خدا و رسولش صلى‏الله‏علیه‏و‏آله رفتار کنم و هرگز خونى را نریزم و مال و ناموس مردم را حفظ کنم،  مگر کسى را که حدود خداوند خون وى را بریزد و واجبات خداوند خون او را مباح شمارد و به اندازه کفایت و توانایى خود کوشش خواهم کرد، و با نفس خود پیمان محکمى بستم که خداوند از من نسبت به آن سؤال خواهد کرد، خداوند ـ عزوجل ـ مى‏فرماید: «وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً»اسراء: 34)؛ به پیمان‏ها وفا کنید که خداوند از پیمان‏ها بازخواست مى‏کند....»(نجفی اصفهانی، 1370: 43).

بنابراین متناسب با این روایات چنین برداشت می­شود که آن حضرت عدالت را مهمترین عامل رفاه جامعه می­دانستند و ارزش عدالت  آن حضرت تا به حدی بود که عدم اجرای آن را مساوی با ستمکاری و فساد می­شمردند و نتیجه آن را جنگ و آشوب و خون­ریزی می­دانستند.و خاتمه این بخش را با ذکر روایتی ارزشمند و تکان­دهنده  از سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) در خصوص اهمیت عدالت در جامعه اسلامی و جلوگیری از مفاسد اقتصادی به پایان می­بریم:

« محمدبن ابى‏عباد نقل مى‏کند: بعد از کشته شدن فضل‏بن سهل،  مأمون در حالى که گریه مى‏کرد، حضور امام رضا (ع) رسید و به ایشان گفت: "این زمان، هنگام نیاز من به توست اى ابالحسن؟ در امور نظارت کنى و مرا یارى رسانى. امام رضا (ع) فرمود: تدبیر بر عهده توست اى امیرالمؤمنین! و بر عهده ما دعاست. هنگامى که مأمون خارج شد، به امام رضا (ع) عرض کردم:  خدا شما را عزیز کند، چرا آنچه را که امیرالمؤمنین به شما گفتند، تأخیر انداختید و رد نمودید؟! ایشان فرمود: واى بر تو اى ابا حسن! در اندیشه این امر (خلافت)نیستم. سپس وقتى مرا دید که غمگین شدم، به من فرمود: از این کار چه مى‏جویى؟ اگر این کار (خلافت) به آنجا که مى‏گویى باز گردد (و در دست من قرار گیرد) و آن هنگام تو همین‏گونه باشى که اکنون با من هستى، تو تنها به اندازه خود بهره‏اى خواهى داشت و یکى همچون دیگر مردم خواهى بود»(همان،45). 

امام با این سخن، به او توجه داد که در صورت دست یافتن به حکومت، میان نزدیکان خود با دیگر مردم تفاوتى قایل نخواهد شد و عدالت حقیقی را در جامعه پیاده می­کند.

3.    انحصارطلبی مدیران در اقتصاد

بر اساس آموزه‌های رضوی، ویژه‌خواری و انحصارطلبی فرصتها و امکانات اقتصادی یکی از موانع مهم در سر راه اقتصاد مقاومتی است. 

باتوجه به اینکه اصل گردش سالم  سرمایه و امکانات اقتصادی و فرصتهای برابر اقتصادی  به عنوان یک اصل اساسی در جهت تحقق اقتصاد مقاوم و مفید مطرح است تا همه در یک فرصت برابر از همه نعمت‌های الهی برخوردار شوند باید در جامعه اسلامی به گونه­ای برنامه­ریزی و مدیریت شود که همگان بتوانند از امکانات و فرصتهای برابر اقتصادی برخوردار شوند. در آموزه­های رضوی(ع) مفاسدی همچون چون ربا، کنزاندوزی و ویژه‌خواری و انحصار طلبی به عنوان مهم‌ترین موانع  تحقق اقتصاد مقاومتی معرفی شده است؛ زیرا این امور اجازه نمی دهد تا ثروت به شکل سالم در دست عموم مردم به گردش در آید و همه مردم در فرایند فعالیتهای اقتصادی مشارکت داشته باشند. حضرت امام رضا(ع) در روایتی قابل تأمل به صراحت می­فرماید:

« فلیما کَتَبه لِلمأمُون فی بیانِ« مَحضِ الأسلام»، ...و َالبراءَهُ من اَهلِ الأستِئثار...؛ از اسلام خالص است بیزاری جستن از کسانی که اموال را  منحصر به خود می­کنند(انحصارطلبان در اموال)»(حکیمی، 1388: 157)

خطر انحصارطلبی و ویژه­خواری در اقتصاد چنان بالاست که حضرت امام رضا(ع) نه تنها آن را به عنوان تهدیدی برای اقتصاد مقاومتی می­دانند بلکه اساساً موجب نابودی اسلام و جامعه اسلامی خواهد شد:

« ­إِنَّ مِنْ فَنَاءِ الْإِسْلَامِ وَ فَنَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَنْ تَصِیرَ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی مَنْ لَا یَعْرِفُ فِیهَا الْحَقَّ وَ لَا یَصْنَعُ فِیهَا الْمَعْرُوفَ؛ بی­گمان نابودی اسلام و مسلمانان هنگامی است که سرمایه­ها در دست کسانی قرار گیرد که نه حق را در آن بشناسند و نه به معروف تن دهند»(همان،158).

و باز در حدیثی دیگر چنین معنادار و عمیق می­فرماید:

« إِنَّ صَاحِبَ‏ النِّعْمَةِ عَلَى خَطَرٍ إِنَّهُ يَجِبُ عَلَيْهِ حُقُوقُ اللَّهِ فِيهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَيَكُونُ عَلَيَّ النِّعَمُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ...فيها ... فقُلتُ؛ جُعلتُ فِداکَ أنتَ فی قَدرِک تخاف هذا؟ قال: نَعَم فأحمدُ ربّی علی ما مَنَّ بِه عَلَیَّ؛ صاحب نعمت در خطر است، چون حقوق خدایی در آن نعمتها واجب گردیده است. به خدا سوگند که نعمتهایی از خداوند به من می­رسد و من همواره از آن بیمناکم... تا حقوق واجبِ الهیِ آن را ادا کنم.(راوی حدیث می­گوید)، گفتم: فدایت شوم، تو با مقامی که داری از این امر هراسناکی؟ امام گفت: آری، و خدای را بر اینکه مرا نسبت به ادای تکایف حسّاس کرده است سپاس می­گزارم»(مروجی طبسی، 1393: 76).

در همین ارتباط است که مدیران دولتی و مسئولان کشوری باید بدانند پست­ها و ریاست­ها، اموال و بیت المال، اموال و ماکیت شخصی نیست که هرچه خواستند در تصرف و انحصار خود درآورند همچنان که حضرت امام علی(ع) در خطبه­ای ارزشمند همگان را از انحصارطلبی در اموال و بیت المال جامعه اسلامی بر حذر می­دارد و همه را به تقوای اقتصادی دعوت می­کند:

«دَخَلْتُ بِلَادَكُمْ بِأَشْمَالِی هَذِهِ وَ رِحْلَتِی وَ رَاحِلَتِی‌ها هِیَ فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِكُمْ بِغَیْرِ مَا دَخَلْتُ فَإِنَّنِی مِنَ الْخَائِنِینَ»( ابن‌ شهر آشوب‌،  98) به شهر شما با این شمال و رحله و راحله وارد شدم. اگر به غیر آن چه با آن داخل شدم خارج شوم، من از خائنین هستم.

اگر با ژیان آمدم و باپیكان رفتم، یا با پیكان آمدم و با بنز رفتم، یا با زیلو آمدم و با قالی می‌روم، معلوم می‌شود از جایی برداشتم و در قانون اساسی داریم كه وكلا و وزرا وقتی به این مقام رسیدند، باید صورت اموالشان را به دولت نشان بدهند.

4.    عدم شفافیت در اقتصاد و بازار سرمایه

یکی دیگر از موانع اساسی در تحقق اقتصاد مقاومتی، سطح پایین شفافیت در اقتصاد و بازار سرمایه و فعالیتهای اقتصادی است.  بر اساس گزارش سازمان شفافيت بين المللي، در سال 1394 ايران  بين 200 کشور جهان از لحاظ شفافیت رتبه 141 را داراست و این اصلاً به نفع اقتصاد  وآینده اقتصادی ایران نیست(سردارنیا، 1393: 32). کارشناسان اقتصادی معتقدند:« بیشتر فسادهای اقتصادی که روزانه در کشور ما در بخش­های مختلف صورت می‌گیرد به علت نبود وجود همین مؤلفه اساسی است. نبود شفافیت اطلاعاتی و مالی در اقتصاد، فعالان اقتصادی و مردم را گیج و سردرگم می­کند. نبود شفافیت در اقتصاد موجب شکل­گیری فسادهایی همچون، اختلاس­های میلیاردی، کلاه­برداری، رشوه، پرداخت­های نامتعارف  و حقوق­های نجومی بسیاری از مدیران، و ده­ها نمونه دیگر از فسادهای آشکار و پنهان و یا قانونی و غیرقانونی در اقتصاد می­شود»(هاشمی­شاهرودی، 1386: 42).

با رویکردی معناشناسی از سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع)، نمونه­های زیادی را می­توان اشاره کرد که ایشان به بُعد شفافیت در اقتصاد  و بازار سرمایه نگاه و توجه ویژه­ای داشتند و از خیانت، فریب­کاری، دروغ، پنهان­کاری در اقتصاد اسلامی همه را بر حذر می­دارند  که در ذیل به چند مورد از این احادیث شریف و زندگی­ساز اشاره موردی می­کنیم:

... البَخس .... و الخیانه....؛ (از گناهان کبیره) کاستن از (کار و کالای مردم)  است و خیانت به مردم(نجفی، 1387؛93).

ـ  «..لاَ لِکَذوبٍ مُرُوَه؛ هیچ دروغ­گویی مردانگی ندارد»(همان؛ 121).

ـ «لَیْسَ مِنَّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ خَانَ مُسْلِما؛ کسی که با مردم معامله کند و به آنها ستم نکند و با ایشان دروغ نگوید مروت او کامل است ً»(شیخ­صدوق، 1367: 54).

عدم شفافیت در اقتصاد و فعالیتهای اقتصادی یکی از دلایل اصلی شکل­گیری پدیده فساد است. به همین خاطر است که در آموزه­های رضوی(ع) به این بعد توجه ویژه­ای شده است و می­توان با رویکرد معناشناسی و تحلیل سیره اخلاقی و عملی ایشان این موضوع را به روشنی مشاهده نمود. در خاتمه این بخش به دو مورد از این روایات ارزشمند اشاره می­کنیم که ایشان به موضوع شفافیت در اقتصاد اهتمام جدی داشتند:

حضرت امام رضا(ع) از  دوران زندگی پدرش حضرت امام کاظم(ع) نقل می­کند:« هشام­بن حکم نوعی لباس را در سایه می­فروختند، زیرا در سایه، جلوه بیشتری داشت. امام کاظم(ع) از کنارش گذر کردند و چنین فرمودند: ای هشام، بیع در سایه( در خصوص این لباس) غش است و غش حلال نیست»(همان، 114).

و یکی از یاران امام رضا (ع) می‌گوید: «روزی همراه امام به خانه ایشان رفتم. غلامان حضرت مشغول بنایی بودند. امام در میان آنها غریبه­ای دید و پرسید: این کیست؟ عرض کردند: به ما کمک می‌کند و به او دستمزدی خواهیم داد. امام فرمود: مزدش را تعیین کرده‌اید؟ گفتند: نه هر چه بدهیم می‌پذیرد. امام برآشفت و به من فرمود: من بارها به اینها گفته‌ام که هیچکس را نیاورید مگر آنکه قبلاً مزدش را تعیین کنید و قرارداد ببندید. کسی که بدون قرارداد و تعیین مزد، کاری انجام می‌دهد، اگر سه برابر مزدش را بدهی باز گمان می‌کند مزدش را کم داده‌ای ولی اگر قرارداد ببندی و به مقدار معین شده بپردازی از تو خشنود خواهد بود که طبق قرار عمل کرده‌ای و در این صورت اگر بیش از مقدار تعیین شده چیزی به او بدهی، هر چند کم و ناچیز باشد؛ می‌فهمد که بیشتر پرداخته‌ای و سپاسگزار خواهد بود»(حکیمی، 1380؛54).

و در حدیثی دیگر در  اهمیت شفافیت قراردادهای کاری در در اقتصاد و بازار کار و سرمایه می­فرماید:« وَ مَن ظَلَم اجیراً أجرَه اَحبَطَ اللهُ عَمَلَهُ وَ حَرَّمَ علیه ریحَ الجنهِ: و ریحُها یُوجَدُ مِن مَسیرَه خمِسمِأهِ عامٍ: هر کس به کارگری ظلم کند، اعمال او را خداوند تباه می­سازد، و نسیم بهشت را بر او تحریم می­کند؛ و حال آنکه نسیم بهشت از مساحت پانصد سال راه به مشام می­رسد»(همان،87).

بنابراین، هر گونه پنهان کاری و عدم تبیین دقیق سیاست­ها شفاف­سازی اقتصادی و سرمایه­ای برای مردم و فعالان اقتصادی  نه تنها موجبات شکل­گیری اقتصاد مقاومتی را فراهم نمی­آورد  بلکه ، اساساً در جهت سوق دادن فعالیت­های اقتصادی جامعه به سمت " اقتصاد کاذب" اقدام می­کند. از جمله مضرات ساختاری اقتصاد غیرشفاف، خصوصاً در کشورهایی که بخش خصوصی از توان چندانی برای رقابت برخوردار نیست، مسئله ایجاد و رشد بی قاعده رانت خواری­هایی است که در قالب رشد اقتصاد زیرزمینی ( Black Market) به وجود می آید که خود موجب شکل­گیری فسادهای مختلف اقتصادی می­شود.

5.     اختلاس مدیران و سازمانها

اختلاس در یک تعریف کلی:« به برداشت غیر قانونی اموال دولتی و یا غیردولتی که بدست کارمندان و کارکنان دولت یا وابسته به دولت صورت میگیرد»گفته می­شود(مؤمنی، 1387: 54). و همانگونه که از معنا و مفهوم اختلاس مشخص است اختلاس عملاً با اقتصاد مقاومتی در تضاد و ضدیت است. افشا­ی گوشه­هایی از فساد اختلاس در دو دهه اخیر در کشورمان بویژه در چند سال اخیر مانند؛ اختلاس 123 میلیارد تومانی در بانک صادرات مربوط به رفیق­دوست و فاضل خداد از بانک صادرات، اختلاس 58 میلیارد تومان توسط یکی از کارکنان بانک تجارت شعبه بیمارستان شرکت نفت، اختلاس 500 میلیاردی از سه سه بانک صادرات، اختلاس 300 میلیون تومان از بانک تجارت شعبه رازی، اختلاس 120 میلیون تومان در بانک مرکزی، فساد بزرگ بانکی در سال 1390، اختلاس بزرگ مالی در پروژه پدیده شاندیز مشهد و نهایتاً اختلاس میلیاردی بیمه از مصادیق قابل توجه هستند که ضربه­های سنگینی به موفقیت و کارآمدی اقتصاد مقاومتی کشورمان زده­اند.

با توجه به تعداد قابل توجهی از پرونده­های اختلاس در قوه قضائیه بود که مقام معظم رهبریK در سال 1382 فرمان 8  ماده­ای را در مبارزه با فساد اداری و اقتصادی صادر کرد. در این فرمان بر لزوم عزم جدی در کارگزاران و دستگاه­های مربوطه در مبارزه با فساد، لزوم سپردن مسئولیت مبارزه با فساد به افراد قاطع و برخوردار از سلامت اخلاقی، قاطع بودن ضربه عدالت به مفسدان، لزوم همکاری جدی بین نهادهای تبعیض در مبارزه با فساد و لزوم اطلاعرسانی به موقع به مردم در این خصوص تأکید شده بود. در سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) احادیث و روایات فراوانی می­توان یافت که ایشان همچون دیگر ائمه معصومین(ع) نسبت به فساد چپاول و غارت اموال دولتی  و یا همان اختلاس به زمان امروزی در  جامعه اسلامی صریح تذکر داده­اند: همچنانکه ایشان می­فرماید:

«پس اگر کسي بگويد که چرا خداوند بندگان را امر و نهي فرموده، پاسخ او اين است که بقا و دوام، و صلاح و امنيتشان وابسته به امر و نهي و جلوگيري و بازداشتن از فساد و چپاوال اموال است.»(حکیمی، 1370: 21).

و باز در حدیثی عمیق و مفهومی حضرت امام رضا(ع)  آفت­های بزرگ رواج فساد دزدی یا اختلاس و چپاول اموال را به زبان امروزی در جامه اسلامی یادآور می­شود و امت اسلامی را به دوری از این فساد اقتصادی بر حذر می­دارد:

« حَرَّمَ اللّه السَّرِقَةَ لِما فِيه،مِن فَسادِ الأموالِ و قَتلِ النَّفسِ لَو كانَت مُباحَةً ، و لِما يَأتي في التَّغاصُبِ مِنَ القَتلِ و التَّنازُعِ و التَّحاسُدِ ، و ما يَدعُو إلى تَركِ التِّجاراتِ و الصِّناعاتِ في المَكاسِـبِ ، و اقتِناءِ الأموالِ إذا كانَ الشَّيءُ المُقتَنى لا يكونُ أحَدٌ أحَقَّ بِهِ مِن أحَدٍ»(میزان الحکمه، جلد پنجم؛231).

 «خداوند دزدى(به مفهوم اداری و اقتصادیِ امروزی تحت عنوان اختلاس و چپاول اموال) را حرام فرمود؛ چون اگر مباح بود موجب تباهى اموال و آدم كشى مى­شد و نيز به خاطر اين كه غصب اموال يكديگر، موجب كشتار و درگيرى و حسد ورزى به يكديگر مى شود. و همچنين موجب ترك تجارت و پيشه ورى، و كسب اموال و ثروتهاى به ناحق و ناروا مى گردد»

6.     اسراف و تبذیر در اقتصاد

اسراف و تبذیر یکی دیگر از ابعاد  فسادهای اقتصادی است که  تهدیدی بزرگ برای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی است. اساساً اقتصاد مقاومتی انسان را به قناعت، میانه­روی و رعایت حد اعتدال در اقتصاد و معیشت دعوت می­کند و با فرهنگ اسراف و تبذیر همخوانی ندارد. همچنین از دیدگاه آموزه­های حضرت امام رضا (ع)  عامل مهم در قوام و پایداری اقتصاد جامعه اسلامی پرهیز از اسراف و ریخت و پاش است. ایشان به صراحت در این خصوص می­فرماید:

«آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده­ای که اسراف و سخت گیری را ناپسند می شمارد و (در وصف بندگان ممتاز خداوند) می فرماید: «بندگان خدای رحمان، کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف کنند و نه سخت گیری، بلکه میان این دو را می گیرند.»(طبرسی، 1376: 76).

  اسراف و ریخت و پاش در اقتصاد آنچنان به عنوان یکی از بزرگترین فسادهای اقتصادی مطرح است که به عنوان یک عمل فرعونی مطرح است:« وَ اِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الأَرْضِ وَ اِنَّهُ لَمِنَ المُسْرِفِینَ »، اسراف­کنندگان برادران شیطان­اند:« وَ إِنَّ المُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ»، نتیجه رفتاراسراف کنندگان آتش است:« اِنَّ المُبَذِّرِینَ کانُوا اِخْوانَ الشَّیاطِین » و نتیجه اجتماعی  و اقتصادی اسراف از منظر امام رضا(ع)، از بین رفتن نعمت و برکت از جامعه« وَ مَنِ اقْتَصَدَ وَ قَنَع بَقِيَتْ عَلَيْهِ النِّعْمَةُ وَ مَنْ بَذَّرَوَ اَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَةُ؛كسى كه در زندگى ميانه روى و قناعت ورزد، نعمت او باقى مى ماند و آنكه با ريخت و پاش و اسراف زندگى كند نعمتش از بين مى­رود»،  و گسترش فقر در جامعه اسلامی؛« سبب الفقر الإسراف » و نهایتاً نیازمند شدن به دشمنان امت اسلامی و اقتصاد خارجی است:

« إنَّ اللّه َ يُبغِضُ القِيلَ وَالقالَ وإضاعَةَ المالِ وكَثرَةَ السُؤالِ ؛«بي گمان خداوند قيل و قال (گفتار بي فايده) و تباه سازي اموال و زياد درخواست کردن را دشمن دارد»(حکیمی، 1370: 87).

حسن ختام این بخش همین بس که، اهمیت مبارزه با اسراف و ریخت و پاش در دستگاه­های دولتی و اجرایی و مدیران برای رسیدن به اهداف  اقتصاد مقاومتی چنان اهمیت فراوانی دارد که در روايتي كه (فضل بن شاذان) از امام رضا(ع)  نقل مي كند، حضرت ضمن نامه­اي به مأمون و بيان مسائل مهمي از شريعت، به شمارش گناهان بزرگ مي پردازند و از آنها اسراف و تبذير را نام مي برند و یکی از عوامل و زمینه­های وابستگی به دشمنان اسلام  را اسراف و ریخت و پاش در اقتصاد و سرمایه­های مادی می­داند(وسائل الشيعه، ج‏11، ص‏260؛ تحف العقول، ص‏316). 

7.   ناکارآمدی و ضعف دستگاه­های نظارتی

از دیدگاه اقتصاددانان و صاحب­نظران برجسته علوم اقتصادی، یکی از عوامل کلیدی و اصلی برای برون رفت از معضل فساد اقتصادی و عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی در هر جامعه­ای باید ساختارهای نظارتی، اجرایی و حقوقی قوی­تر و کارآمدتر ظاهر شوند. عملکرد  بهتر نهادها و دستگاه­های نظارتی ـ حکومتی و نیز نهادهای مدنی و حقومی به صورت توأمان یعنی استمرار نظارتهای از بالا به پایین و از پایین به بالا می­تواند عامل مهم در سلامت نظام اقتصادی و عملکرد موفقیت آمیز بلند مدت اقتصاد مقاومتی باشد. نظارت ضعیف به گسترش فساد اقتصادی و اقتصاد غیرشفاف، غیر رسمی و زیرزمینی می­انجامد. مسئله کارآمدی دستگاه­های نظارتی برای جلوگیری از فساد اقتصادی چنان مهمی است که کارشناسان بانک جهانی معتقدند:

 «ریشه فساد اقتصادی، را در ناکارآمدی­های نهادی همچون نظام نظارتی ضعیف، بازار ضعیف و قوانین ـ تبعیض­آمیز می­داند»( Ostergaard,2013;35)  

رونمایی از فساد اخیر اقتصادی کشورمان تحت عنوان« حقوق­های نجومی و نامتعارف»که به اعتقاد بیشتر مسئولان و کارشناسان کشورمان، یکی از مهمترین علت العلل شکل­گیری آن نظارت ضعیف دستگاه­های نظارتی بوده است نمونه آشکاری است بر این حقیقت که ضعف نظارتی در اقتصاد موجب شکل­گیری فسادهای میلیاردی می­شود که اساساً اقتصاد مقاومتی را فلج می­کند. در این ارتباط، در آموزه­های رضوی یکی از موانع جدی در تحقق اقتصاد مقاومتی و تباهی اقتصاد جامعه اسلامی، ناکارآمدی دستگاه­های نظارتی ـ حکومتی عنوان شده است:

« إِذا فَعَلَ النَّاسُ هذِهِ الأَشياءَ وَارتَكَبَ كُلُّ إِنسان ما يَشتَهي ويَهواهُ مِن غَيرِ مُراقَبَة لأِحَد كانَ في ذلِكَ  فساد الخَلق أجمَعین؛ (زماني که مردم به کارهاي ممنوع دست زدند و هر کس هر چه دلش خواست کرد، بدون اين که کسي نظارت کند در اين صورت همگي به فساد و تباهي دچار مي‏گردند)»(حکیمی، 1370: 62).

و در روایتی دیگر  نظارت ضعیف مدیران غیر متعهد و غیر متخصص را به نقد می­کشد و از بکارگیری مدیران نالایق بر امور نظارتی و مدیریتی جامعه اسلامی انتقاد می­کند:

« اَلبرائهُ مِمَّن نَفَی أَلأخیارَ ... وَ آویَ الطُّرَداءَ أللُّعَناءَ... وَ استَعمَلَ السُفَهاءَ...؛ جزء اسلام خالص بیزار بودن از کسانی که نیکان را تبعید کردند و آنان را که پیامبر(ص) رانده و لعنت کرده بود در مرکز اسلام پناه دادند... و کم­خردان( و بی­تشخیصان) را به کارها گماردند»(همان،120).

البته صرف وجودی سازوکارهای نظارتی و تعریف دقیق کارویژه­های آن در تأمین سلامت اقتصادی و جلوگیری از انحرافات و فسادهای اقتصادی کفایت نمی­کند بلکه مهمتر اینکه، باید در کارگزاران و مسئولان عالی­رتبه کشوری اراده جدی و مستمر برای مبارزه با فساد اقتصادی باشد. البته در مبارزه با فساد اقتصادی، نهادهای مدنی نیز می­تواند نقش نظارتی نهادهای حکومتی را تکمیل کرده و همکاری مستمری داشته باشند. جامعه مدنی نیرومند با چالشگری قوی و استمرار نقش نظارتی و جالشگری می­تواند مانع از گسترش قانون­گریزی و فساد شود.

بازخورد فساد در سنت الهی و  آموزه­های رضوی(ع)

خداوند در قرآن مجید به عنوان بیان یک قانون در نظام آفرینش می­فرماید:

« وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْيَةً أَمَرْنا مُتْرَفيها فَفَسَقُوا فيها فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْميراً (اسراء/16)؛ یعنی هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای « مرفهان» ( و ثروتمندان مست شهوت) می­خوانیم، سپس هنگامی که به فسق و فساد پرداختن و حجت قطعی بر آنها تمام و قطعی شد، آنها را به شدت نابود می­کنیم. در روایاتی مختلف از حضرت امام هشتم شیعیان  (ع)همین سنت الهی به صراحت بیان شده است به گونه ای که ایشان در روایتی معنادار و عمیق در این باره می­فرماید:

«إذا فَعَلَ النّاسُ هذه الأشیاءَ( المَنهِیّات)، و ارتَکَبَ کلُّ إنسانٍ ما یَشتَهی و یَهواهُ، من غیر مُراقَبهٍ لأحدٍ، کانَ فی ذلکَ  فَسادُ الخلقِ أجمعین؛ زمانی که مردم به کارهای ممنوع دست زدند، و هر کس هر چه دلش خواست کرد، بدون اینکه کسی نظارت کند،( در این صورت) مردم همگی به فساد و تباهی دچار می­گردند»(ابن­بابویه ،1372؛120).

و باز در حدیثی دیگر و آشکارتر می­فرماید:

« بی­تردید نابودی اسلام و مسلمانان در این است که سرمایه­ها در دست کسانی قرار گیرد که آن را پایمال کنند و نه حق را در آن بشناسند و نه به معروف و نیکی تن دهند و نه حقوق دیگر مردم را پرداخت کنند»(طبرسی، 1379؛43).

بنابراین استنباطی که از دلالت این وافی هدایه می­کنیم این است که لازمۀ فساد(هر نوعش) نابودی و انحطاط تمدن و سقوط از درجۀ اعتبار(فردی و اجتماعی) است.

موضوع فساد( از هر نوع آن) به دلیل ناکارآمد نمودن نهادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی  و فرهنگی جامعه و ایجاد انحراف کارکردی در آنها، باعث وارد آمدن دو نوع آسیب داخلی و خارجی است:

الف ـ نظم و امنیت ملی و اجتماعی را با چالشی عمیق مواجه می­سازد(دادگر، 1388: 120). از این روی می­بینیم در  قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف شده است به:« ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیۀ مظاهر فساد و تباهی»( قانون اساسی، اصل 3، بند 1). این مشروع برگرفته از روح اسلامی است که فسادزایی را وظیفۀ حکومت دانسته است. چنان که می­بینیم امیرالمؤمنین علی(ع) در خطبۀ معروف به قاصعه، موضوع فسادزایی و مبارزه با مفسدین را در برنامۀ حکومتی خود به عنوان یک وظیفۀ الهی دانسته و می­فرماید:

« خداوند به من امر فرموده تا به همان­گونه که با متجاوزان و یاغیان مبارزه می­کنم با مفسدان مبارزه کنم»(نهج­البلاغه، خطبه 192)

ب- غلبه فساد و مفسدان در اجتماع، موجب نابودی اسلام و سقوط جامعه اسلامی و سلطۀ اجنبی است. حضرت امام رضا(ع) چه زیبا و معناگرا در این خصوص می­فرماید:« نابودی اسلام و مسلمانان در این است که سرمایه­ها در دست کسانی قرار گیرد که آن را پایمال کنند و نه حق را در آن بشناسند و نه به معروف و نیکی تن دهند و نه حقوق دیگر مردم را پرداخت کنند»(مجلسی، 62).  در این بیان شریف، حضرت امام رضا(ع)  دلیل گسترش و اقتدار اسلام و مسلمانان را دوری از فساد و مفسدان می­داند و دلیل شکت و نابودی اسلام و مسلمانان را فساد و تسلط و حاکمیت مفسدان بر جامعه اسلامی می­داند. در همین ارتباط است که امیرالمؤمنین علی(ع) در توبیخ کوفیان، مردم شام را به رخ آنان می­کشد و می­گوید به زودی آنان بر شما غلبه می­کنند. امام علی(ع) در این بیان شریف، عامل غلبه آنها را اصلاح­شان، و دلیل مغلوبیت اینان را فساد می­داند(همان، 103). مسئله­ای که در آموزه­های رضوی نیز  به صراحت  به آن اشاره شده است.

گفتار چهارم) راه حل­ها و راهبرد­های کاهش فساد

1ـ توجه به اقتصاد توحیدی  و معارف توحیدی در اقتصاد

همانگونه که در آغاز پژوهش بیان شد در جوامع اسلامی اقتصاد و فعالیتهای اقتصادی  بر مبانی و اصول توحیدی بنیان نهاده شده است و هر گونه فعالیت و کنش و یا واکنش اجتماعی، سیاسی، اقتصادی در جامعه باید بر اساس همین اصلی­ترین و بنیادی­ترین مشخصه هویت­بخشی به جامعه اسلامی  تنظیم شود. اقتصاد جوامع اسلامی در عین ویژگیهای مشابه با اقتصاد دیگر کشورها در یک اصل مهم تفاوت دارند و آن اینکه اقتصادجوامع اسلامی صبغه و رنگ و بوی توحیدی و الهی دارد و از معارف توحیدی و معنوی الگوبرداری می­کند.  در این خصوص، اولین راه حل و راهبرد برای برون­رفت از فساد و درمان این بیماری مزمن در بدنه اقتصادی و اداری کشورمان بازگشت به معارف زندگی­ساز توحیدی و معرفتی است و توجه به فرهنگ و آموزه­های توحیدی در بخش اقتصاد و فعالیتهای اقتصادی و بازار کار و سرمایه است.. گرچه اقتصاد توحیدی دارای شاخصه­ها و زیر شاخه­های مختلفی است و نیازمند انجام پژوهش جداگانه­ای است اما در ادامه به برخی از مهمترین آنها اشاره­ای گذرا می­کنیم. قابل ذکر است بخش عمده­ای از این زیرفصلهای اقتصاد توحیدی از دل کتاب صحیفه رضوی حضرت امام رضا(ع)  این منبع سرشار از معارف توحیدی بیرون آمده است. کتاب صحیفه رضوی امام رضا(ع)  یکی از ارزشمندترین منابع اسلامی و مکتب شیعه می­باشد که دارای معارف و آموزه­های زندگی ساز توحیدی است که به سبک دعا و کلمات توحیدی بیان شده است و می­توان آموزه­های فراوانی با مفهوم اقتصاد مقاومتی از آن استخراج نمود. بخش عظیمی از مباحث زیر همگی از کتاب صحیفه امام رضا(ع)  ترجمه قیومی اصفهانی از مدرسین وابسته به حوزۀ علمیه قم استخراج و تهیه و تنظیم شده است.

توجه به تقوای اقتصادی: « ای مردمان نسبت به نعمت­های خداوند که به شما می­رسد، تقوای الهی را رعایت کنید. مبادا با معصیت خداوند آن نعمت­ها را از خود برانید. بلکه با فرمانبرداری از دستورات الهی و سپاسگزاری نعمت­های خدا و عوامل او( که سبب دستیابی شده­اند) موجب ادامه نعمت خود شوید»( قیومی­­اصفهانی،1393: 138)

« بر اساس تقوی عمل کرده و به دستگیرۀ محکم الهی و ریسمان محکم او آویخته شده ام، از اینرو کید حیله­گران و حسد حسودان هرگز به من نمی­رسد، دشمنانم نا امید و مخالفانم نابود، و من تأیید شده و پیروز و غالب و خرسند می­باشم»(قیومی­اصفهانی،1393: 147).

توجه به دعا، نماز و نیایش در فعالیتهای اقتصادی: « آنگاه به مهربانیت مرا به خواندنت فراخوانده و فرمودی: مرا بخوانید که شما را اجابت می­کنم»(همان، 44).

امام رضا عليه(ع)فرمود: 

«پس اگر فردي بپرسد که چرا به نماز مأمور گشتند، جواب آن است که در نماز اقرار به مالکيت خداوند است و اين صلاح عموم است و نهادن پيشاني بر روي خاک هر روز و هر شب، تا اينکه بنده هميشه به ياد خدا باشد و او را فراموش نکند و در درگاه او خود باخته و پرهراس و کوچک و حقير و خواهند و مايل به افزوني دين و دنياي خود باشد. بعلاوه‏ي انزجار از گناه و تباهي که در آن است، و اين عمل مرتب براي او ادامه دارد در شبانه‏روز، براي اينکه بنده مدبر و سرپرست و خالق خود را از ياد نبرد و به فراموشي نسپارد تا که به ناشکري و ناسپاسي افتد و طغيان و سرکشي کند، و براي اينکه هميشه در سلک طاعت پروردگار خود باشد و به وظايف بندگي در پيشگاه خدايش قيام کند، و اين عبادات جلوگير باشد او را از گناهان، و مانعي براي او باشد از گرايش به فساد و خرابکاري»(قیومی­­اصفهانی،1393: 231).

سپاسگزاری از خداوند:« خوشا به حال کسی که همواره قلبش را مشغول به سپاسگزاری نعمت­ها بکند»(پورعبادی، 1393: 278).

پرداخت حقوق دیگران و مالیاتهای اسلامی از درآمدهای اقتصادی: «دارنده نعمت حقوقی بر عهده­اش می­باشد. از جمله آن­ها؛ زکات مال، همدردی و کمک به دوستان و اطرافیاننش و رسیدگی به خویشاوندان، افزودن نفقه»(قیومی­اصفهانی، 1390: 140) « ای بسا نعمتی به من برسد، آرام نمی­گیرم تا هنگامی که بدانم وظیفه­ام را در برابر آن نعمت، ادا کرده­ام آنگاه خوشایند من است»(همان، 9).

طلب روزی حلال از خداوند: «.. بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا روزی عطا فرما، و در انچه مرا روزی می­دهی از فضلت عافیت عنایت کن، برحمتت ای مهربانترین مهربانان»(همان، 95).« ای آنکه آفرید و روزی داد، و نعمت داد و آنرا گسترده ساخت و اعطا کرد و بسیار عنایت فرمود، (قیومی­اصفهانی،1393: 138)

 از تو می­خواهم بحق وعده­های راستت و نعمتهای ارزشمندت و رحمت گسترده­ات و فرمانروائی غالبت و سلطنت جاودانه­ات و مخلوقات کاملت(همان، 95).

توکل به خداوند در فعالیتهای اقتصاد: « وَ فَوَّ ضتُ إلَی اللهِ، وَحَسبِی اللهُ وَنِغمَ الوَکیلُ،  وَ تَراهُم یَنظُرُونَ اِلیکَ وَ هُم لایُبصرُونَ، أتی اَمرُ اللهِ، فَلَجَت حُجَّهُ اللهِ، غَلَبَت کَلِمَتُهُ عَلی اَعداءِ اللهِ الفاسِقینَ، وَ جُنُودِ اِبلیسَ اَجمَعین؛ و کارم را به خدا سپردم و او مرا کافی است و بهترین نگهبان می­باشد، می­نگری که آنان به تو چشم دوخته­اند ولی تو را نمی­بینند امر الهی تحقق پذیرفت، حجت الهی چیره شد و عذاب او بر دشمنان فاسق خدا و لشکریان شیطان محقق گردید، بدرستیکه خدایا بتو پناه برده و به تو متوسل می­باشم، و به تو اطمینان داشته و اعتماد می­کنم و بر تو توکل می­کنم»(همان، 121 و 143).

ایمان به خداوند در شرایط تحریم اقتصادی:« کسانی مردم به آنان گفتند: مردم بر علیه شما متحد شده­اند پس بترسید، ایمان آنان فزون گشت و گفتند: خداوند ما را کافی است و او را بهترین نگهبانان است و همراه نعمت الهی بازگشته و با فضلی که بدی در آن را ندارد، و رضای الهی را طالب بوده و خداوند دارای فضل بزرگ است»(همان، 151).

توسل به اهل­بیت(ع) در شرایط سخت اقتصادی:

« بارلها، بر محمد و آل محد درود فرست، آنان پناهان و یاری­کنندگان من در سختی و راحتی، و سلامتی و بلا، مشکلات و آسانیها، خداوندا! به حق آنان مرا از فیضت محروم نکن، و امیدم از رحمتت قطع ننما، و از رحمتت مأیوسم نساز، و مرا به بسته شدن درهای روزی و راه­های آن مبتلا نکن، و از جانب خود گشایشی زودرس برایم مقرر کرده و از هر سختی راه رهایی و برای هر گشایش راه دستیابی بدان را برایم آماده نما»(همان، 115).

«بارالها! سبب توسلم بسوی تو به آنان، و نزدیکی جستنم به محبت ایشان، و پناهندگیم به امامت آنان، در این روز درهای روزیت را بر من بگشای و رحمتت را بر من فرو ریز»(همان، 116).

2ـ رفع مشکلات اقتصادی  و معیشتی مردم

تردیدی نیست یکی از مهمترین راه­های پیشگیری از فساد اقتصادی در کشور و کمک به پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی تلاش و کوشش مسئولین، سازمانها و نهادهای ذی­ربیط برای حل و فصل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم است که نمودهای عینی آن را می­توان در سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) و بویژه احادیث و روایات ارزشمند ایشان مشاهده نمود. به عنوان نمونه ایشان در روایتی ارزشمند خطاب به مأمون می­فرماید:

« من هنگامی که پذیرفتم(در امر ولایتعهدی وارد شوم) با این شرط بود که در هیچ امر و نهیی و هیچ عزل و نصبی دخالت نکنم، تا این که خداوند پیش از تو جانم را بگیرد! پیش از آنکه در مدینه بر مرکب خود در رفت و آمد بودم، هیچگاه آرزوی خلافت را در سر نداشتم. در حالی که مردم (به من مراجعه می­کردند و)نیازمندی­هایشان را درخواست می­کردند و من نیز (خواسته­هایشان را) برآورده می­کردم و در پی آن ایشان همچون عموها( و خویشان، حامی) من می­گشتند. و اکنون نامه­ها و (دستورات) من در شهرها دست به دست می­گردد( و تو ای مأمون بدان با این منصب ولایتعهدی) نعمتی بیشتر از پروردگارم بر من نیفزودی!»(پورعبادی، 1393: 264).

در حدیثی دیگر می­فرماید:

«اگر  شیعه ما( اهل­بیت پیامبر(ص)) بمیرد و بدهکار باشد، بدهی­اش را می­پردازیم؛ ولی اگر مالی به ارث بگذارد، به بازمانده­اش می­رسد»(همان، 250).

همچنین حضرت امام رضا(ع) در روایتی تکان­دهنده و تأمل­برانگیز دولت و کارگزاران حکومتی و مملکتی را نسبت به رفع مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم هشدار جدی می­دهد و همه مسئولین را به فریادرسی از مظلومان اقتصادی جامعه فرا می­خواند:

« روزی بر مظلوم خواهد رسید که در طول عمرش(تلاس می­کند) خود را خسته می­کند باز ناتوان از تأمین(نفقه و معاش) و مخارج خود است ولی کسی را نمی­یابد تا به نزد او حال خود را بگوید(شکوه کند)»(پورعبادی، 1393: 175).

و در خاتمه این بخش در روایتی زیباتر و زندگی­ساز در  لزوم رفع نیاز اقتصادی و معیشتی مردم می­فرماید:

« خداوند بر روی زمین بندگانی دارد که همواره در برآورده کردن نیازهای مردمند. اینان در روز قیامت(از عذاب الهی) در امان­اند»(قیومی­اصفهانی، 1393: 65 ).

3 ـ الگو­دهی خواص به عوام

اگر فساد  فقط در تودۀ جامعه باشد و مسئولان امور اجرایی، قضایی، اقتصادی و فرهنگی جامعه مبرای از هرگونه سوء کردار و اخلاق ناپسند باشند، به دو دلیل جامعه نیز وجهی مشابه پیدا خواهد کرد:

الف- آنان الگوی جامعه هستند و توده سعی می­کند خود را با آنان همگون بسازد و در مجموع جو شایسته­ای به وجود می­آید که در آن فضایل رشد می­کند. چنانکه در آموزه­های رضوی آمده است که ایشان با اشاره به حدیثی از جد بزرگوارش امیرالمؤمنین علی(ع) در همین مضمون فرموده است:

« مردم به فرمانروایانشان همانند بیشتری دارند تا به پدران خود»(الحرانی، 1404ق: 208).

و یا در سیره اخلاقی و عملی ایشان در همین ارتباط آمده است:« معمر­بن خلاد به امام رضا(ع) گفت: خدا زودتر فَرَج شما را برساند! امام گفت: ای مُعمّر! این فرج، فرج خود شما است، زیرا نصیب من از حاکمیت اسلامی، به خدا سوگند، فقط کیسۀ کوچکی است، در آن مشتی آرد جوِ نبیخته و سر آن مهر شده»(مجلسی، 1404: 142).

ب- آنان سکان­دار قدرت هستند و اهرمهای تغییر اجتماعی را در اختیار دارند. از این روی حتی اگر هماهنگی تشکیلاتی هم وجود نداشته باشد مجموعۀ همخوانی خواهد بود که خود به خود در آن هماهنگی وجود دارد و این مجموعه، در تغییر وضع جامعه به سمت مطلوب، تأثیرگذار خواهد بود، بنابراین فساد در کوتاه­ترین زمان به صفر خواهد رسید.

اما اگر فساد در حوزۀ دستگاه­های کارگزاری نظام باشد، فوق، به متن توده سرایت می­کند و اعتقاد  مقام معظم رهبریK که در خصوص مسئله فساد حقوق­های نجومی و نامتعارف بیان کردند:« مردم به حکومت و مسئولین بی­اعتماد می­شوند» و همچون باران تند و ممتدی دارای تأثیرات ویران­گری است؛ زیرا تودۀ فساد در کج­روی­های خود، احساس امنیت می­نماید و برایشان موجه و پذیرفتنی می­شود. در حقیقت این موجه دانستن و امنیت کج­رفتاری­ الگوهاست که به توده، نسبت به عدم مؤاخذه اطمینان خاطر می­دهد. بنابراین مسئولان کشوری هر گونه رفتاری را حوزه اقتصادی و اجتماعی اتخاذ کنند این رفتارها به توده مردم سرایت می­کند و توده از مسئولان الگوبرداری می­کنند. به همین خاطر است که لازم است مسئولین و مقامات کشوری و لشکری تلاش کنند با رعایت سبک زندگی اسلامی و رضوی و عقلانیت رفتاری الگودهی خوب و شایسته­ای به تودۀ مردم باشند. در خاتمه این بحث در روایتی ارزشمند از سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) به دو نوع الگودهی متفاوت مأمون و حضرت امام رضا(ع) به تودۀ مردم پی می­بریم:

«یکی از کنیزان آن حضرت می­گوید: سادگی‌ طبع‌، عبادت‌ دور از ریا و زندگی‌ به‌ دور از تجملات‌ و کاخ‌ نشینی‌ متداول‌ آن‌ زمان‌، زندگی‌ شخصی‌ امام‌ را تشکیل‌ می‌داد. همچنین‌ می‌گوید: با عده‌ای‌ از کنیزکان‌ در کوفه‌ بودیم‌ که‌ مأمون‌ ما را خرید و به‌ کاخ‌ او رفتیم‌ در آنجا بهشتی‌ از خوراکیها، نوشیدنیها و پولهای‌ فراوان‌ بود تا اینکه‌ مرا به‌ امام‌ رضا (ع) بخشید. وقتی‌ به‌ خانه‌ حضرت‌ رفتم‌ همه‌ آن‌ چیزها را از دست‌ دادم‌ و شبها برای‌ نماز بیدار می‌شدم‌ و این‌ شدیدترین‌ شرایط‌ برای‌ ما بود» (صدوق، 1371: 402).

البته این الگودهی نباید این گونه معنا شود که مسئولین و کارگزاران حکومتی و مدیران عالی­رتبه دولتی به اقتصاد ریاضتی و زندگی فقر و بیچارگی تند دهند بلکه معنایش این است که این الگودهی باید متناسب با سطح فضای اقتصادی و معیشتی مردم باشد. نه تفریط و نه افراط. اعتدال و میانه­روی در سبک زندگی اسلامی و متناسب با سطح زندگی مردم زندگی کردن است. به گونه­ای که روایتی ارزشمند از حضرت امام رضا(ع) در این ارتباط است آمده است:

«شماری از صوفیان خراسان نزد امام رضا (ع) آمدند و گفتند: مأمون، با تأمل در ولایتی که خداوند به او سپرده به این نتیجه رسیده که شما اهل بیت، اولاً از سایر مردمان در این امر هستید که مردم را امامت کنید، و باز از میان مردمان، شخص شما را از میان اهل بیت برای این امر مقدم و اولای بر دیگران دانسته است که حکومت را به شما بسپارد. مردم نیاز به کسی دارند که غذای سخت بخورد، لباس خشن و خشک بپوشد، سوار الاغ شود، و از مریض عیادت کند.امام رضا (ع) در حالی که تکیه به متکایی داده بود، از حالت تکیه درآمده، نشست و فرمود: یوسف (ع) پیامبر خدا بود، اما قبای ابریشمین که طلا در زینت آن بکار رفته بود می پوشید و بر متکاهای آل فرعون تکیه می زد و حکومت می کرد. آنچه از امام انتظار می رود قسط و عدل است، و این که وقتی سخن می­گوید راست بگوید، و وقتی حکم می کند به عدالت رفتار کند، و وقتی وعده می دهد عمل کند. خداوند هیچ خوردنی و پوشیدنی را [جز آنچه صریح قرآن است] تحریم نکرده است. آنگاه این آیت را خواند که: بگو چه کسی زینت الهی و پاک ترین رزق ها را که خدا برای بندگانش قرار داده حرام کرده است؟» (زواره­ای،1421؛ 123).

4ـ  شناسایی بسترها و منابع فسادزا

یکی دیگر از راه­حل­ها و پیشنهادهای عملیاتی برای جلوگیری و کاهش فسادهای موجود در بخش­های اقتصادی و اداری جامعه مطالعه و تحقیق روی این موضوع است که اساساً  کدام بسترها و زمینه­ها و یا عوامل موجود در ایجاد و شکل­گیری فساد دخیل هستند. چنان­که در بدنه اصلی پژوهش یادآوری شد در این رابطه زمینه­های مستعد مختلفی از منظر آموزه­های رضوی وجود دارد که می­تواند سبب­ساز و بسترسازفساد باشند و برای پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی موانع اساسی ایجاد نماید. در کنار عواملی که بر شمرده شد سیری بر سیره اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) به ما می­فهماند که ایشان برخی دیگر از عوامل و بسترها را در ایجاد فساد مؤثر می­دانند که در این مقاله نمی­توان همه آنها را ذکر و تحلیل نمود اما عواملی همچون؛مالکیت، تبعیت از خواسته­های نفسانی؛ « مواظب باش تا از خواسته­های نفسانی پیروی نکنی، زیرا خواسته­های آن تو را هلاک می­کند»(160)، فقر؛« المسکنة مفتاح البؤس»، رواج فرهنگ، سبک زندگی غیراسلامی، و ترویج اخلاق­های غیر اسلامی در اقتصاد، پارتی­بازی و خویشاوندسالاری، رشوه  و .... نام برد که فرصت پرداختن به همه این وارد از چارچوب این نوشتار خارج است و مقدور نمی­باشد.

5ـ ایجاد شفافیت در اقتصاد

همانگونه که در نوشتار آمد عدم شفافیت در بازار کار و سرمایه و سازمانهای دولتی سبب­ساز فساد هستند و اقتصاد مقاومتی را با چالش­های اساسی روبرو می­کند. فساد در محیط­های مات و کدر ریشه می­دواند و ارتباط مستقیمی بین شدت فساد و فقدان شفافیت وجود دارد. شفافیت با کمک به کاهش فساد، برقراری حاکمیت قانون و برخورداری قشر فقیر از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را بهبود می­بخشد(ضمیری، 1389: 56).

بنابراین یکی از عواملی که از بی­عدالتی­ها و فسادهای بالقوۀ نظام و نیز اصول نسنجیدۀ کارایی و صرفه­جویی خالص در فرآیندهای مدیریتی و اداری جلوگیری می­کند، شفافیت است. شفاف بودن امور و مسائل در حکومت و مدیریت از جملۀ کلیدی­ترین سیاست­هاست که در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی بسیار اثرگذار است. زیرا به طور عمده تباهی و خلاف­کاری و فساد آن­جا پیدا می­شود و رشد می­کند و برپا می­ماند که امور و موضوعات از دید مردمان و اداره شوندگاننن پنهان بماند.

مدیریت­های پشت پرده بسترساز نادرستی، خلاف­کاری، اختلاس،  برداشت­های نامتعارف، ستم­کاری و دست درازی به بیت المال است. اگرچه همه چیز شفاف صورت بگیرد، اقدامات خلاف قانون و بیرون از آن، روابط پنهان قدرت طلبانه و منفعت جویانه، معملات در سایه که قابل حسابرسی و پیگرد قانونی نیست، معنی نمی­یابد یا به شدت کم می­شود. شفافیت امور سبب می­شود تا از رانت­ها و ویژه­خواری­ها جلوگیری شود و اعتماد شهروندان به کارگزاران و رهبران جامعه افزایش یابد. همچنین موجب می­شود کارگزاران نظام مراقب رفتار و اعمال خود باشند؛ چرا که باید در برابر مردم پاسخگو باشند. در ضمن، نخبگان جامعه با اطلاع از روند امور به نقد برنامه­ها پرداخته، در اصلاح آنها ایفای نقش می­نمایند(رسولی، 1389: 43).

همین رویکرد شفافیت در اقتصاد و فعالیتهای اقتصادی در بسیاری از روایات و آموزه­های اخلاقی و عملی حضرت امام رضا(ع) قابل ذکر است که در ادامه یک مورد از آن به عنوان حُسن ختام این بحث اشاره می­کنیم:

«یکی از یاران امام رضا (ع) می‌گوید: «روزی همراه امام به خانه ایشان رفتم. غلامان حضرت مشغول بنایی بودند. امام در میان آنها غریبه­ای دید و پرسید: این کیست؟ عرض کردند: به ما کمک می‌کند و به او دستمزدی خواهیم داد. امام فرمود: مزدش را تعیین کرده‌اید؟ گفتند: نه هر چه بدهیم می‌پذیرد. امام برآشفت و به من فرمود: من بارها به اینها گفته‌ام که هیچکس را نیاورید مگر آنکه قبلاً مزدش را تعیین کنید و قرارداد ببندید. کسی که بدون قرارداد و تعیین مزد، کاری انجام می‌دهد، اگر سه برابر مزدش را بدهی باز گمان می‌کند مزدش را کم داده‌ای ولی اگر قرارداد ببندی و به مقدار معین شده بپردازی از تو خشنود خواهد بود که طبق قرار عمل کرده‌ای و در این صورت اگر بیش از مقدار تعیین شده چیزی به او بدهی، هر چند کم و ناچیز باشد؛ می‌فهمد که بیشتر پرداخته‌ای و سپاسگزار خواهد بود»(حکیمی، 1380؛54).

جمع­بندی و نتیجه­گیری

از مجموع آنچه در مورد بحث  واقع شد و به این نتیجه می­رسیم، با وجود آن­که می­دانیم تنها راه رهایی از مخمصۀ تحریم در حال حاضر، اقتصاد مقاومتی است، اما موانعی بر سر راه آن است که از اهم آنها فساد ـ در ابعاد مختلف ـ است. و به خوبی می­دانیم که بین این دو( فساد و اقتصاد مقاومتی) نسبت متباینین است؛ یعنی تا زمانی که با امر فساد به طور واقعی مبارزه نشود، نمی­توان شاهد شکوفایی اقتصاد در تمام بخش­ها بود و مقاومت اسلامی را تضمین و بیمه نمود. مفاسد اقتصادی و اداری - سیاسی در کنار مفاسد فرهنگی، علمی، هنری و حتی معرفتی همچون اختاپوسی از هر طرف مقاومت اسلامی را تهدید می­کند. راهبرد و راه­حل نهایی برای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و برون رفت از شرایط سخت و نفسگیر تحریم­های ظالمانه دشمنان و معاندان شرق و غرب، مبارزۀ بی­امان و بدون ملاحظه و جانب­نگری خواص و نورچشمی­ها، با فساد در هر شکل آن است؛ چنان که بدون آن راه نیل به اقتصاد مقاومتی مسدود می­باشد. مبارزه با فساد و از بین بردن بسترها و موانع فساد در جهت پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی و کمک به یک اقتصاد سالم و مطلوب در جامعه اسلامی به عنوان یک اصل اساسی در  استمرار آرمان  متعالی مقاومت اسلامی مطرح شده است. همچنان که حضرت امام رضا(ع) حتی در پاسخ یکی از یاران خود به نام فضل­بن شاذان  که سؤال کرد چرا خداوند «اولي الامر» را قرار داد و دستور داد که مسلمانان از آنان اطاعت کنند؟ مبارزه با فساد و زمینه­های فساد را یکی از علل اصلی می­داند:

« فضل: چرا خداوند «اولي الامر» را قرار داد و دستور داد که مسلمانان از آنان اطاعت کنند؟امام (ع) پاسخ داد: وقتي براي رفتار و کردار مردم حد و مرزي معين شد و به آنان دستور داده شد که از اين حد تجاوز نکنند، چه اين که، تجاوز ازآن حدود موجب فساد و تباهي آنان مي‏گردد. براي رعايت حدود تعيين شده بايد اميني براي مردم معين شود که آنان را از تجاوز به آن حدود باز دارد و نگذارد مردم به منطقه‏ي ممنوعه وارد شوند، چون اگر چنين رئيسي نباشد که جلو تجاوز را بگيرد، هيچ کس حاضر نيست لذت و سود خود را براي اين که ديگران ضرر نکنند، کنار بگذارند. از اين رو خدا براي آنان امامي تعيين کرد که جلو فسادشان را بگيرد و حدود الهي را در مورد گناهکاران به اجرا بگذارد»(كشف الغمّة ج 3 ص 14).

لذا، پرداختن به فساد و گسترۀ بحث در آموزه­­های تمدن­ساز امام رضا(ع) فراوان است و در این نوشتار نویسنده کوشش نمود تا قطره­ای از این دریای معارف قرآنی و  رضوی را روی کاغذ بیاورد و به همایش ملی مقاومت اسلامی از منظر قرآن کریم رائه نماید. اما تلاش شد در این نوشتار برای اولین بار در کشورمان با رویکرد مبنایی به آموزه­های قرآنی و  رضوی و با نظر به دیدگاه« الاهم فالهم»، نگاهی موشکافانه به جوانب موضوع فساد انداخته شود و در آخر به برخی راهبردهای مناسب و چارۀ کار از دیدگاه آموزه­های رضوی اشاره شود.

منابع و مآخذ

-     قرآن کریم.

-     نهج­البلاغه.

-     ابراهیم­آبادی، غلامرضاـ مرشدی، علی(1386). فساد در نگاهی دیگر، تأملی چند در مقوله فساد، مرکز پژوهش­های مجلس، دفتر مطالعات سیاسی.

-     ابن بابویه، صدوق(1371). عیون اخبارالرضا، ترجمه علی اکبر غفاری، قم؛ انتشارات معارف.

-     اسدی، علی(1393). نظام اسلامی الگویی کامل برای اقتصاد مقاومتی، فصلنامه سیاست­های، راهبردی و کلان، سال دهم، شماره پنجم.

-     اعظمی­مقدم، مجید(1390)، مفهوم­شناسی جرم اقتصادی یا فساد اقتصادی، فصلنامه علوم اقتصادی،شماره 16.

-     بروجردی، حسین؛« جامع الأحادیث الشیعة فی احکام الشریعه»، انتشارات پژوهش¬های اسلامی، 1370.

-     پژوهنده، محمدحسین(1394) موانع تحقق اقتصاد مقاومتی،  فصلنامه پژوهش­های اجتماعی، سال بیست و یکم، شماره سوم، پیاپی 106.

-     پورعبادی، عباس(1393). حکمتهای رضوی، مؤلف جواد مروجی طبسی، قم؛ انتشارات معروف.

-     الحرانی، ابومحمد، حسن­بن علی­بن حسین شعبه حلبی(1404 ق). تحف­العقول عن آل الرسول، یک جلدی، قم: انشارات جامعه مدرسین.

-     حرعاملی،محمد­ن الحسین؛« وسائل الشیعه»، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1403.

-     حکیمی، محمدرضا؛« الحیاه»؛ ترجمه احمد آرام؛ قم: انتشارات دلیل ما، 1384.

-     دادگر، حسن؛ معصومی­نیا، غلامعلی(1386). فساد مالی، کانون اندیشه جوان. چاپ؛ دوم.

-     دری­نوگورانی، حسین(1393). مجله علمی ـ تحلیلی اقتصاد مقاومتی، سال اول، پیش شماره.

-     دوست‏طلب، غلامرضا (1370). پایان نامه ارتشاء و اختلاس و تصرف غیر قانونى، دانشگاه شهید بهشتى.

-     دهخدا، علی اکبر(1373). لغت­­نامه دهخدا، ج 9، تهران؛ انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، دوره جدید.

-     رسولی، هاشم(1389). راهکارهای اسلام برای سلامت نظام اداری و رشد ارزش­های اخلاقی در آن، وزارت راه و شهرسازی، دفتر مدیریت عملکرد.

-     رهبر، فرهاد؛ زال پور، غلامرضا؛ میرزاوند، فضل الله(1381). بازشناسی عارضۀ فساد مالی، جلد اول، جهاد دانشگاهی، دانشکده اقتصاد.

-     زمانی، صادق(1388)، فساد و فساد اقتصادی، مجله اقتصاد و سیاست، تهران، چاپ دهم؛ شماره 12.

-     سردار نیا، خلیل­اله(1392). ریشه­های ساختاری فساد اقتصادی ایران در دو دهه اخیر، فصلنامه مطالعات اقتصاد سیاسی بین الملل، سال اول، شماره اول.

-     سیف، اله­مراد(1391). الگوی پیشنهادی اقتصاد مقاومتی جمهوری اسلامی ایران( مبتنی بر دیدگاه رهبری)، فصلنامه علمی ـ پژوهشی آفاق  امنیت، تهران. سال پنجم؛ شماره شانزدهم.

-     صدوق قمی، محمدبن علی­بن بابویه؛« معانی­الأخبار»، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه قم،1370.

-     ضمیری، عبدالحسین و نصیری، حامدرضا(1389). حکمرانی مطلوب و نقش شفافیت در تحقق آن،  پژوهشنامۀ فساد اداری، زمینه­ها و راهبردها، تهران؛ شماره5.

-     ضیاء­آبادی، سید محمد؛« حضرت رضا(ع) مظهر رأفت خدا»، چاپ اول، تهران؛ انتشارات موعود،1390.

-     طبرسی، فضل­ابن حسن؛« مجمع البیان فی نفسیر القرآن»، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1379.

-     عطاردی، عزیزالله؛« اخبار و آثار حضرت امام رضا(ع)»، چاپ اول، تهران، کتابخانه صدر.

-     عیوضلو، حسین(1386)، شاخصه­های عدالت اقتصادی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، انتشارات کمیته اقتصادی.

-     قمی، شیخ عبّاس(1392)؛ منتهی آلامال. قم، انتشارات پیام قدس، چاپ دوم.

-     قیومی، اصفهانی، جواد(1393). صحیفه امام رضا(ع)، قم، انتشارات اسلامی.

-     لطفعلی­پور، محمدرضا(1383). علم اقتصاد، مکتب اقتصادی و سیستم اقتصاد اسلامی، مجله دانشکده امور اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، سال شانزدهم شماره 3 و 4.

-     مجلسی، محمدباقر؛« بحارالأنوار»، بیروت، مؤسسه الوفاء،1403.

-     محدث­نوری؛« مستدرک الوسایل»، چاپ اول، قم، انتشارات آل­البیت، 1407.

-     محقق، محمد­جواد(1389)، بررسی مفاسد اقتصادی از دیدگاه اسلام، مجموعه مقالات همایش ارتقای سلامت اداری، شورای هماهنگی دستگاه­های نظارتی، انتشارات نو.

-     ملکی­شهریور، مجتبی(1393). مفهوم­شناسی فساد اقتصادی در جهت پایش و ارزیابی تحقق اقتصاد مقاومتی، مجله علمی ـ تحلیلی اقتصاد مقاومتی، سال اول، شماره اول.

-     مؤمنی، فرشاد(1383). رانت­جویی و توسعه اقتصادی. فصلنامه فرهنگ اندیشه. شماره 11.

-     نجفی اصفهانی، محمد تقیة؛«عیون الأخبار»، انتشارات امین، چاپ اول، 1370.

-     هاشمی، شاهرودی، محمود(1386). زمینه­های ساختاری فساد اقتصادی در ایران و راهکارهای مقابله با آن. مجله حقوقی دادگستری. شماره 6.

-         Senturia, J.J.’ Corruption Political’, Encyclopedia of Social Sciences Vol. IV, Pp. 448-452, 2009.

-         Lui, Francis, T., “A Dynamic Model of Corruption Deterrence”, Journal of Public Economics, Vol. 31, 2009Pp. 125-236.

-         Ostergaard , C.S. “Political Corruption and local Administrative Elites in the peoples Republic of China” – paper given at the workshop on Comparative Political Corruption, ECRR, Ereiburg, 20-25 March 2013.

-         http://www.khamenei.ir/.

-         http://imamrezapedia.ir/cooperation-request/